Sang chấn tâm lý là gì? Dấu hiệu và cách để vượt qua

Ai cũng có lúc phải đối mặt với những biến cố lớn làm thay đổi cuộc sống, nhưng sang chấn tâm lý là gì mà lại khiến cho tâm trí và cảm xúc con người có thể rơi vào tình trạng bất ổn lâu dài?

Sang chấn tâm lý là gì?

Sang chấn tâm lý là trạng thái mà nhiều người gặp phải sau khi trải qua một sự kiện đau buồn, quá sức chịu đựng. Dạng tổn thương này không chỉ tác động đến cảm xúc mà còn làm xáo trộn suy nghĩ và hành vi hàng ngày. Hậu quả của nó là gây ra cảm giác sợ hãi, lo âu kéo dài mà không dễ dàng vượt qua được.

Không giống với cảm giác buồn nhất thời, sang chấn tạo nên nỗi ám ảnh lặp đi lặp lại trong tâm trí. Người bệnh thấy bất lực, xa lánh mọi người, nghi ngờ về cuộc sống. Hơn nữa còn rơi vào trạng thái hồi tưởng, tái hiện lại cảm giác từ sự kiện cũ. Nó làm bệnh nhân mất kiểm soát và khó tập trung vào hiện tại.

Sang chấn tâm lý không phân biệt tuổi tác, đối tượng, ai cũng có thể trải qua.  Dù chỉ là người chứng kiến vẫn có thể trải nghiệm tổn thương làm ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần. Những người trẻ tuổi đặc biệt có nguy cơ mắc phải cao hơn do đối diện với áp lực lớn. Với sự hỗ trợ thích hợp, việc hồi phục và cân bằng trở lại là hoàn toàn có thể.

Các loại sang chấn tâm lý

Đối diện với các sự kiện đau thương trong cuộc sống, mỗi người sẽ có những phản ứng khác nhau và đôi khi chúng trở thành sang chấn tâm lý kéo dài.

• Sang chấn cấp tính: Đây là phản ứng cảm xúc dữ dội xảy ra sau sự kiện sang chấn duy nhất. Chẳng hạn tai nạn xe hơi, thảm họa thiên nhiên khiến cá nhân trải qua cảm giác lo âu trong thời gian ngắn.
• Sang chấn mãn tính: Nỗi đau không chỉ xảy ra một lần mà là chuỗi sự kiện liên tiếp như bạo lực gia đình, lạm dụng khiến cá nhân thấy mệt mỏi và mất niềm tin vào cuộc sống.
• Sang chấn phức tạp: Loại sang chấn xảy ra khi một người trải qua nhiều sự kiện đau đớn trong thời gian dài gồm bị bỏ bê từ nhỏ, nạn nhân của bạo lực kéo dài. Tình trạng này gây tách biệt, hoang mang về bản sắc và vấn đề tâm lý phức tạp.

Nguyên nhân gây sang chấn tâm lý

Sang chấn tâm lý bắt nguồn từ sự kiện gây ám ảnh, căng thẳng kéo dài. Nó làm người mắc phải cảm thấy lo lắng, bất an. Khác biệt trong khả năng chịu đựng tâm lý giữa mỗi người sẽ quyết định mức độ ảnh hưởng, có người vượt qua nhưng người khác lại bị ám ảnh nặng nề.

• Sự kiện bất ngờ không thể dự đoán
• Liên quan đến hành vi tàn ác dữ dội
• Không thể ngăn chặn sự việc xảy ra
• Căng thẳng kéo dài không dứt
• Lặp đi lặp lại nhiều lần
• Xảy ra trong những năm thơ ấu

Những sự kiện gây sang chấn tâm lý tạo ra cảm giác bất an, đe dọa cả tính mạng và tinh thần của người trải qua. Chúng ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe tổng thể và để lại tổn thương khó xóa nhòa.

Stress kéo dài còn làm xáo trộn tâm lý và sức khỏe của con người, đặc biệt là khi không có sự hỗ trợ kịp thời. Các sự kiện đau thương từ quá khứ cũng quay trở lại ám ảnh, khiến sang chấn tâm lý ngày càng trầm trọng.

• Chứng kiến người thân tự sát
• Bị lạm dụng, bạo lực khi còn nhỏ
• Tham gia hoặc chứng kiến tai nạn giao thông nghiêm trọng
• Thiên tai như động đất, lũ lụt, bão lớn
• Bị cướp có vũ trang, hành vi khủng bố
• Trải qua lạm dụng tình dục, chứng kiến cảnh tượng này mà không thể ngăn chặn

Yếu tố gây tổn thương tâm lý ẩn chứa trong các biến cố tưởng chừng như bình thường. Chúng có thể xuất hiện từ nhiều sự kiện không lường trước như:

• Sự ra đi bất ngờ của người thân yêu
• Tan vỡ trong mối quan hệ hôn nhân, tình yêu
• Phẫu thuật lớn gây đau đớn và hồi phục khó khăn
• Chấn thương từ hoạt động thể thao khiến việc vận động không còn như trước
• Chẩn đoán mắc bệnh hiểm nghèo, bệnh không thể chữa trị
• Xung đột và mâu thuẫn trong các mối quan hệ thân thiết

Dấu hiệu của sang chấn tâm lý

Các dấu hiệu sang chấn tâm lý không dễ nhận ra nhưng lại hiện hữu qua những biểu hiện rõ rệt trong tâm lý và hành vi như sau:

• Lo lắng, bất an, luôn nghi ngờ xung quanh
• Tránh né mọi hoạt động, hình ảnh gợi nhắc sự kiện đau buồn
• Mất ngủ, ngủ không sâu giấc, gặp ác mộng thường xuyên
• Sống tách biệt, tránh xa xã hội
• Có trạng thái mệt mỏi, kiệt sức, nhịp tim không ổn định
• Dễ dàng giật mình khi có tiếng động nhỏ
• Giảm hứng thú với mọi thứ, kể cả ham muốn tình dục
• Tay chân run rẩy, đổ mồ hôi khi đối diện với nỗi sợ
• Giảm khả năng tập trung, hay quên, trở nên lú lẫn
• Có hành vi cưỡng chế
• Tê liệt cảm xúc, không thể hiện niềm vui hay buồn bã
• Tự trách móc bản thân khi không ngăn chặn được sự việc đau thương
• Hoảng loạn và sợ hãi, cảm giác tay chân không thể kiểm soát được
• Mất niềm tin vào cuộc sống và mọi người xung quanh
• Cáu gắt, dễ nổi nóng mà không có lý do
• Sử dụng bia rượu, chất kích thích để trốn tránh cảm xúc
• Ý nghĩ muốn tìm đến cái chết khi không thể chịu đựng thêm

Hậu quả của sang chấn tâm lý

Tình trạng sang chấn tâm lý để lại những hậu quả nghiêm trọng ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần và các mặt trong cuộc sống của người bệnh. Dưới đây là một số tác động chính:

• Khó kiểm soát bản thân: Người mắc sang chấn có trạng thái cảnh giác quá mức, dễ nghi ngờ và bộc phát cảm xúc không thể kiểm soát. Họ sống trong lo lắng và sợ hãi khiến cho việc đối phó với thách thức hàng ngày trở nên khó khăn.
• Rối loạn cảm xúc: Bệnh nhân cố gắng che giấu cảm xúc và tránh né ký ức đau buồn. Đồng thời sống với cảm xúc giả tạo làm cho các mối quan hệ bị ảnh hưởng.

• Mất động lực: Người bị sang chấn tâm lý không muốn thực hiện bất kỳ công việc nào vì cho rằng dù làm gì đi nữa cũng không thể thay đổi quá khứ, cải thiện hiện tại.
• Ám ảnh quá khứ: Ký ức đau thương liên tục ám ảnh làm người bệnh khó lòng thoát khỏi cảm giác tự giày vò bản thân.
• Tâm lý bi quan: Suy nghĩ tiêu cực luôn xuất hiện trong tâm trí khiến bệnh nhân thấy bản thân phải chịu đựng mọi thứ, có lúc muốn phủ nhận tất cả.
• Ảnh hưởng đến hệ thần kinh, nội tiết: Sang chấn tâm lý gây ra biến đổi trong hệ thống nội tiết và thần kinh, làm giảm khả năng tư duy, kiểm soát cảm xúc, ghi nhớ.
• Giảm chất lượng sống: Người bệnh khó cảm nhận niềm vui trọn vẹn, khó duy trì các mối quan hệ xã hội, đối mặt với rắc rối trong công việc, học tập và các quyết định quan trọng như nghề nghiệp hay tình cảm.
• Các vấn đề tâm lý: Sang chấn tâm lý hình thành rối loạn stress cấp tính, rối loạn điều chỉnh, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD). Các triệu chứng của PTSD kéo dài trong nhiều năm và gây ra xáo trộn đời sống nghiêm trọng.
• Trầm cảm, lo âu: Nguy cơ mắc trầm cảm, đặc biệt khi bệnh nhân phải đối mặt với sự kiện đau thương tăng cao do sang chấn tâm lý. Bệnh tái phát hoặc thành mãn tính nếu không được điều trị đúng cách. Ngoài ra, nó cũng làm tăng nguy cơ rối loạn lo âu lan tỏa (GAD), đặc biệt là trong trường hợp sang chấn kéo dài.

Cách vượt qua sang chấn tâm lý

Vượt qua sang chấn tâm lý hiệu quả là khi áp dụng những phương pháp hỗ trợ phù hợp và cùng với sự kiên trì để hoàn toàn làm chủ được cảm xúc và tái tạo lại sự cân bằng trong cuộc sống.

1. Trị liệu tâm lý

Đối diện với sang chấn tâm lý luôn cần đến sự kiên trì, công cụ và phương pháp điều trị phù hợp. Dưới đây là những liệu pháp tâm lý được đánh giá cao trong điều trị sang chấn, mỗi phương pháp đều mang lại thay đổi tích cực cho quá trình hồi phục.

• Trải nghiệm Somatic:

Kể từ khi đối diện với nỗi đau, cơ thể luôn ghi nhớ cảm giác đau đớn ấy. Trải nghiệm Somatic giải phóng năng lượng dồn nén nhằm giảm bớt căng thẳng. Phương pháp này yêu cầu tập trung vào cảm giác trong cơ thể thay vì ký ức đau buồn.

• Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT):

Bạn có bao giờ nhận thấy suy nghĩ tiêu cực làm tổn thương cảm xúc của mình không? Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) giúp nhận diện và điều chỉnh kiểu suy nghĩ này. Việc thay đổi cách tư duy sẽ giảm bớt cảm giác lo âu và đau khổ kéo dài.

• Giải mẫn cảm nhãn cầu và tái nhận thức (EMDR):

Khi ký ức đau buồn dày vò, việc tưởng tượng lại sự kiện đó là một thử thách lớn. EMDR sẽ làm suy yếu sự tái hiện ký ức đau đớn, khuyến khích não bộ xử lý lại chúng thật lành mạnh. Quá trình này giảm bớt cảm xúc tiêu cực gắn liền với sự kiện chấn thương.

• Liệu pháp gia đình:

Liệu pháp gia đình giúp các thành viên chia sẻ cảm xúc, tạo ra môi trường yêu thương để người bị sang chấn được phục hồi. Sự đồng hành của gia đình sẽ giúp người bệnh thấy an toàn hơn trong suốt quá trình điều trị.

• Liệu pháp tiếp xúc:

Đối diện với một ký ức đau buồn, tiếp xúc trực tiếp với đối tượng liên quan giúp giảm bớt phản ứng sợ hãi. Liệu pháp tiếp xúc sẽ dần đưa người bệnh trở lại nỗi sợ để học cách kiểm soát cảm xúc. Qua thời gian sẽ thấy rằng yếu tố gây sợ hãi không còn ảnh hưởng lớn đến cuộc sống nữa.

2. Dùng thuốc Tây điều trị

Mặc dù thuốc không thể chữa trị dứt điểm sang chấn, chúng lại giúp giảm nhẹ các triệu chứng và tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình điều trị. Việc lựa chọn và sử dụng thuốc cần phải được thực hiện dưới sự giám sát của bác sĩ để đảm bảo an toàn và hiệu quả.

• Sertraline giúp cải thiện tâm trạng và giảm lo âu
• Amitriptyline giúp ngủ ngon và giảm lo lắng
• Diazepam dùng trong tình huống căng thẳng, giúp thư giãn cơ thể
• Fluoxetine hỗ trợ giảm lo âu và nâng cao cảm xúc tích cực
• Risperidone giảm kích động và điều trị các triệu chứng loạn thần
• Metoprolol giúp giảm nhịp tim nhanh cùng cảm giác hồi hộp
• Hydroxyzin hỗ trợ giấc ngủ và làm dịu tâm trạng lo âu
• Ginkgo Biloba giúp tăng cường chức năng não bộ và cải thiện trí nhớ

Cách cải thiện sang chấn tâm lý

Nếu cứ cố gắng tránh né hay mặt khác buộc mình phải sống lại cảm giác đau đớn mà không có chiến lược rõ ràng sẽ dễ mắc kẹt trong tiêu cực. Thay vì thế, hãy xây dựng một kế hoạch kiểm soát cảm xúc để phục hồi dần dần, đưa cuộc sống trở lại quỹ đạo bình yên.

1. Kết nối xã hội

Nếu cảm thấy cảm xúc không ổn định, đừng ngần ngại chia sẻ với những người thân thiết xung quanh. Chỉ cần một cuộc trò chuyện cũng đủ làm bản thân thấy nhẹ nhõm hơn và nhận được sự hỗ trợ cần thiết.

Tham gia vào các hoạt động xã hội là cách để bắt đầu mở lòng với thế giới xung quanh. Mặc dù đôi khi cảm thấy không muốn giao tiếp, nhưng trải nghiệm mới mẻ không liên quan đến nỗi đau sẽ giúp bản thân dần nguôi ngoai.

Đặc biệt, tham gia các nhóm hỗ trợ cho những người có cùng hoàn cảnh sẽ giúp bản thân cảm thấy bớt bị cô lập. Lắng nghe câu chuyện của người khác cũng là cách khơi dậy niềm tin vào quá trình phục hồi của chính mình. Qua đó, cảm giác mạnh mẽ và tự tin sẽ dần quay lại.

2. Tự chăm sóc

Những thói quen tốt sau đây sẽ giúp bản thân lấy lại sự cân bằng, giảm lo âu và cảm giác bất lực, hướng tới một cuộc sống hạnh phúc hơn.

• Ngủ đủ giấc và duy trì được một thói quen ngủ đều đặn
• Thực hiện chế độ ăn uống cân bằng, tránh thức ăn nấu nhiều đường và dầu mỡ
• Nghĩ đến việc thư giãn bằng các hoạt động như yoga, khiêu vũ, mát xa, thiền,….
• Tập thể dục đều đặn như chạy bộ, đi dạo, bơi lội, tập yoga để giảm căng thẳng
• Tránh xa rượu và ma túy để không làm trầm trọng thêm cảm giác lo âu
• Thực hiện các hoạt động thư giãn tại nhà như nghe nhạc, đọc sách, chăm sóc cây cảnh,…

3. Thiền chánh niệm

Sử dụng kỹ thuật thở chánh niệm để lấy lại bình tĩnh nếu cảm thấy căng thẳng xuất hiện quá mức. Chỉ cần hít thở sâu và tập trung vào chúng, bản thân sẽ cảm nhận được sự bình yên lan tỏa trong cơ thể.

Đôi khi, việc tiếp xúc với những điều khiến mình cảm thấy dễ chịu như nghe nhạc, ngửi mùi hoa, vuốt ve một con vật có thể xoa dịu cảm xúc rất tốt. Những giác quan này giúp hệ thần kinh thư giãn, mang lại cảm giác an lành và giảm lo âu.

Khi cảm giác mất kiểm soát ập đến, việc chấp nhận cảm xúc của chính mình là rất quan trọng. Thừa nhận tổn thương và cho phép bản thân cảm nhận nó giúp tâm trí được bình tĩnh lại và kiểm soát tốt hơn cảm xúc của mình.

Làm gì để giúp đỡ người bị sang chấn tâm lý?

Người bị sang chấn tâm lý cần thời gian để hồi phục và chúng ta có thể giúp đỡ bằng cách tạo ra môi trường yên bình, đầy sự động viên như sau:

• Đừng so sánh cách hồi phục của người thân với mình hay bất kỳ ai khác
• Tôn trọng sự riêng tư và câu chuyện mà người đó chia sẻ, cho đối phương không gian để mở lòng khi sẵn sàng
• Có sự hỗ trợ thiết thực như giúp đỡ việc nhà để người bệnh không cảm thấy quá tải
• Động viên người thân tham gia các hoạt động thể dục, gặp gỡ bạn bè để thư giãn
• Chỉ đưa ra lời khuyên khi được người thân yêu cầu, không phán xét cảm xúc đối phương
• Quan tâm đến sức khỏe tinh thần của bản thân, vì trong quá trình hỗ trợ cũng có thể bị ảnh hưởng

Sang chấn tâm lý là những cảm xúc và tâm trạng căng thẳng kéo dài khi trải qua biến cố đau thương. Nhưng hông nên để bản thân mắc kẹt trong nỗi đau chưa được giải quyết mà hãy từng bước vươn lên để chữa lành tổn thương tâm hồn.

Có thể bạn quan tâm:

• Tìm hiểu đặc điểm tâm lý cơ bản của sinh viên
• Hiểu tâm lý trẻ không có bố và cách ứng xử phù hợp
• Vai trò của tâm lý học trong giáo dục và phát triển con người

Nguồn tham khảo:

• https://www.helpguide.org/mental-health/ptsd-trauma/coping-with-emotional-and-psychological-trauma
• https://clearbehavioralhealth.com/types-of-trauma/
• https://addictionrehabtreatment.com/mental-health/trauma/psychological-trauma/