Tâm lý trẻ em lứa tuổi mầm non cha mẹ, giáo viên cần hiểu rõ

Nắm bắt tâm lý trẻ ở tuổi mầm non sẽ giúp cha mẹ và giáo viên dễ dàng hơn trong công tác giáo dục. Qua đó giúp trẻ phát triển một cách lành mạnh, được trang bị đầy đủ kiến thức, kỹ năng sống thiết yếu. Quan trọng nhất, thấu hiểu tâm lý trẻ sẽ giúp bố mẹ nuôi dưỡng cho con những phẩm chất tốt đẹp.

Vì sao cần hiểu rõ tâm lý của trẻ lứa tuổi mầm non?

Bên cạnh phát triển thể chất, tâm lý của trẻ cũng có sự thay đổi ở mỗi giai đoạn khác nhau. Nắm rõ tâm lý của trẻ sẽ giúp phụ huynh, giáo viên dễ dàng trong việc giáo dục và chăm sóc bé.

Thấu hiểu con cái là nền tảng để gia đình đồng hành cùng trẻ, hạn chế những mâu thuẫn giữa cha mẹ và con cái. Điều này sẽ giúp trẻ phát triển thuận lợi cả về thể chất, tư duy và hình thành những phẩm chất tốt đẹp.

Thực tế, tâm lý của con người sẽ phát triển không ngừng nghỉ trong suốt cuộc đời. Ở mỗi giai đoạn, tâm lý sẽ có những chuyển biến nhất định. Tuy nhiên, mầm non được xem là giai đoạn tâm lý có những thay đổi đầu tiên. Một số trẻ có những thay đổi rất đột ngột khiến cho giáo viên, bố mẹ không khỏi lúng túng.

Hiểu rõ sự phát triển tâm lý của trẻ em trong lứa tuổi mầm non sẽ giúp cho việc giáo dục trẻ trở nên đơn giản, thuận lợi hơn. Hiểu được con muốn gì, cần gì sẽ giúp gia đình đáp ứng một cách kịp thời và nhanh chóng. Thấu hiểu tâm lý con trẻ còn giúp bố mẹ vận dụng kiến thức vào giáo dục một cách phù hợp, linh hoạt. Tạo tiền để vững chắc để con phát triển toàn diện, có đầy đủ kỹ năng và kiến thức trước khi bước vào chương trình tiểu học.

Đặc điểm tâm lý của trẻ em trong lứa tuổi mầm non

Tâm lý của mỗi trẻ sẽ có sự khác nhau tùy theo môi trường sống và cách giáo dục của bố mẹ/ giáo viên. Tuy nhiên, ở trong giai đoạn mầm non, trẻ sẽ có những đặc điểm tâm lý chung như sau:

1. Trẻ mầm non yêu thích khám phá và luôn tò mò

Tò mò, yêu thích khám phá là đặc điểm tâm lý chung của trẻ trong lứa tuổi mầm non. Khi đã phát triển ngôn ngữ và có vốn từ nhất định, trẻ sẽ liên tục đặt ra các câu hỏi như vì sao, tại sao, đây là gì. Thời điểm này, não bộ của trẻ phát triển nhanh chóng nên việc không ngừng thắc mắc về thế giới xung quanh là điều dễ hiểu.

Không ít cha mẹ cảm thấy khó chịu, phiền toái trước 1001 câu hỏi vì sao của trẻ. Tuy nhiên, trẻ càng tò mò càng đặt ra nhiều câu hỏi thì khả năng tư duy của trẻ càng linh hoạt, nhạy bén. Phần lớn trẻ có chỉ số IQ cao đều tò mò về mọi thứ, trẻ không chấp nhận tiếp thu kiến thức một chiều mà có xu hướng phản biện, liên tục đặt câu hỏi để tìm hiểu thế giới một cách chi tiết và đầy đủ.

Việc giải đáp tất cả các câu hỏi của trẻ đôi khi là không thể. Tuy nhiên, thay vì gạt phắt câu hỏi của trẻ, bố mẹ nên cùng con tìm hiểu và khám phá. Với những vấn đề chưa thể giải đáp, hãy khuyến khích con tìm hiểu thêm bởi một số vấn đề đến nay khoa học vẫn chưa thể lý giải. Chỉ cần thay đổi cách trả lời, bố mẹ sẽ không khiến con trẻ phải hụt hẫng. Ngược lại còn tạo động lực để trẻ hình thành, phát triển khả năng tự học, tự tìm tòi.

Mức độ tò mò sẽ có sự khác biệt ở từng trẻ. Trong lứa tuổi mầm non, tò mò chính là yếu tố giúp trẻ hào hứng khi học tập và luôn muốn được khám phá thế giới xung quanh. Đối với những trẻ ít đặt câu hỏi, bố mẹ và giáo viên cần kích thích trí tò mò của trẻ bằng các hoạt động ngoại khóa, vui chơi.

2. Bắt đầu có xu hướng gắn bó, tin tưởng với người thân

Ngay từ khi còn nhỏ, trẻ đã có xu hướng gắn bó với người chăm sóc (thường là bố mẹ, ông bà) và có phản ứng sợ hãi, không thoải mái với người lạ. Đặc điểm tâm lý này sẽ trở nên rõ rệt hơn ở lứa tuổi mầm non.

Khi xa rời vòng tay của bố mẹ đến một môi trường mới hoàn toàn, trẻ sẽ hình thành xu hướng tin tưởng và gắn bó với người thân trong gia đình. Mặc dù điều này sẽ khiến trẻ mất một thời gian thích nghi với môi trường mới, tuy nhiên đây là biểu hiện cho thấy tâm lý của trẻ đang phát triển thuận lợi.

Trẻ trong độ tuổi mầm non bắt đầu nhận biết ai là người quan trọng đối với trẻ (ông bà, bố mẹ, cô giáo, các bạn). Khi hình thành đặc điểm tâm lý này, gia đình và giáo viên cần dạy trẻ kỹ năng nhận biết người lạ, kỹ năng tự vệ và nhận biết nguy hiểm. Đây đều là những kỹ năng sống quan trọng cho trẻ mầm non nên được trang bị càng sớm càng tốt.

3. Sợ hãi, lo lắng khi xa gia đình

Trong 2 – 3 năm đầu đời, trẻ gần như chỉ sống trong vòng tay của gia đình. Vì vậy, khi rời xa bố mẹ đến một môi trường mới không thân thuộc, phản ứng sợ hãi và lo lắng là điều vô cùng dễ hiểu.

Phản ứng này cho thấy trẻ bắt đầu nhận biết môi trường lạ và môi trường quen thuộc. Phân biệt được người thân, người quen và người lạ. Sự thay đổi này cho thấy trẻ đang phát triển khả năng nhận thức và tâm lý một cách lành mạnh. Chính vì vậy, gia đình không nên quá lo lắng khi thấy trẻ sợ hãi, khóc lóc mỗi khi đến trường.

Một số trẻ có phản ứng khá gay gắt và mất rất nhiều thời gian để thích nghi. Gia đình và giáo viên cần hỗ trợ để trẻ tránh tâm lý tự ti, rụt rè. Trước khi cho trẻ đến trường mầm non, gia đình nên thường xuyên cho trẻ đến công viên, sở thú, các khu vui chơi dành riêng cho trẻ để bé dạn dĩ, chủ động hơn trong việc kết bạn.

4. Có nhu cầu kết bạn

Nếu như ở giai đoạn 1 – 3 tuổi, trẻ chủ yếu vui chơi với gia đình thì khi đến độ tuổi mầm non, trẻ bắt đầu có nhu cầu kết bạn. Trẻ yêu thích trò chuyện, vui chơi với bạn bè đồng trang lứa thay vì chỉ chơi đùa cùng bố mẹ như trước đây.

Đặc điểm tâm lý chung của trẻ trong độ tuổi mầm non là gia tăng nhu cầu kết bạn. Một số trẻ có thể ngại ngùng, thiếu chủ động nhưng về bản chất, trẻ vẫn yêu thích được vui chơi cùng bạn bè đồng trang lứa. Nhiệm vụ của gia đình và giáo viên là trang bị kỹ năng để trẻ có thể chủ động bắt chuyện, kết bạn một cách dễ dàng.

Thực tế, một số trẻ gần như thờ ơ, vô tâm và không có nhu cầu kết bạn. Đây là dấu hiệu cho thấy trẻ đang có một số vấn đề về tâm lý hoặc bị rối loạn phát triển thần kinh. Nếu tình trạng này kéo dài, khả năng cao trẻ có thể bị rối loạn phổ tự kỷ hoặc các rối loạn có liên quan. Gia đình nên chú ý những dấu hiệu bất thường để trẻ được thăm khám, can thiệp sớm.

5. Thích được quan tâm, chú ý

Tâm lý của trẻ ở tuổi mầm non là thích nhận được sự chú ý và quan tâm. Đôi khi trẻ có cảm giác ganh tỵ với bạn bè khi được giáo viên khen ngợi. Đây là những đặc điểm tâm lý vô cùng bình thường bố mẹ và giáo viên cần phải nắm rõ.

Để con tránh có những cảm xúc tiêu cực, bố mẹ nên giáo dục con đúng cách. Hướng dẫn con nên kiểm soát những cảm xúc tiêu cực như buồn bã, giận hờn, ganh tỵ tức giận,… Đồng thời nên giải thích với con những sự việc con phải đối mặt trong cuộc sống và định hướng trẻ nhìn nhận mọi thứ theo chiều hướng tích cực.

Một số trẻ có các hành vi cực đoan nhằm thu hút sự chú ý của người lớn, chẳng hạn như ăn vạ, quấy phá, thậm chí là chống đối. Cha mẹ không nên vì vậy mà đánh mắng trẻ. Tốt nhất nên yêu cầu trẻ dừng ngay hành động không phù hợp. Nếu trẻ vẫn còn tiếp tục, nên lờ đi để trẻ hiểu ràng hành vi này không mang lại mục đích như mong muốn.

Thay vì la mắng, dọa nạt, hãy nhẹ nhàng phân tích để trẻ hiểu. Thay vì thực hiện những hành vi không tốt, trẻ nên ngoan ngoãn, vâng lời để nhận được sự yêu thương và quan tâm. Khi nổi bật hơn bạn bè, trẻ sẽ nhận được sự chú ý từ thầy cô, sự thừa nhận và ngưỡng mộ từ các bạn trong lớp.

6. Gia tăng nhu cầu chia sẻ

Ở giai đoạn mầm non, trẻ bắt đầu có nhu cầu chia sẻ nhiều hơn. Sau thời gian học tập trên trường, trẻ sẽ có thói quen kể lại tất cả mọi thứ với bố mẹ, ông bà và những người thân khác trong gia đình. Chia sẻ là một trong những nhu cầu thiết yếu đối với cả trẻ em và người lớn.

Tuy nhiên, vì trẻ còn nhỏ chưa có đủ ý thức nên đôi khi gây phiền nhiễu cho những người xung quanh. Bố mẹ không nên nổi nóng, dọa nạt yêu cầu trẻ giữ im lặng. Phản ứng này sẽ khiến trẻ phải đối mặt với nhiều cảm xúc tiêu cực, có xu hướng thu mình và ít chia sẻ với gia đình.

Bố mẹ nên dành thời gian để lắng nghe mọi chia sẻ của con. Thông qua việc trò chuyện, gia đình sẽ hiểu hơn về những thay đổi trong cuộc sống của trẻ, nhận biết trẻ đang phải đối mặt những vấn đề, khó khăn gì ở trường học. Qua đó kịp thời liên hệ với giáo viên để hỗ trợ trẻ vượt qua trở ngại và có một môi trường phát triển lành mạnh.

Nếu trẻ chia sẻ quá nhiều vào những thời điểm không phù hợp, bố mẹ nên nhẹ nhàng giải thích để trẻ hiểu. Cách giáo dục hợp lý sẽ giúp trẻ ý thức hơn về hành vi của mình và biết cách lựa chọn thời điểm chia sẻ phù hợp. Trẻ cũng sẽ duy trì thói quen chia sẻ mọi thứ với gia đình từ những chuyện nhỏ nhặt nhất. Trong hành trình phát triển của con sẽ luôn có sự hiện diện, hỗ trợ tích cực từ gia đình.

7. Phát triển cảm xúc đa dạng

Ngay từ khi còn là trẻ sơ sinh, trẻ đã biết cách biểu lộ cảm xúc. Cách biểu lộ và mức độ cảm xúc sẽ có sự thay đổi tùy theo độ tuổi. Ở lứa tuổi mầm non, cảm xúc của trẻ sẽ trở nên đa dạng hơn. Trẻ không chỉ có những cảm xúc cơ bản như vui vẻ, hạnh phúc, buồn bã hay đau đớn mà bắt đầu phát triển những cảm xúc phức tạp hơn như tội lỗi, ngại ngùng, xấu hổ, ganh tỵ, bối rối, tự hào,…

Tâm lý của trẻ ở lứa tuổi mầm non sẽ phức tạp hơn so với những giai đoạn trước. Vì vậy, việc phát triển cảm xúc đa dạng, toàn diện là điều hoàn toàn dễ hiểu.

Trong giai đoạn này, trẻ không chỉ học được cách biểu lộ cảm xúc phù hợp mà còn bắt đầu ghi nhận và hiểu được cảm xúc của những người xung quanh. Đây được xem là yếu tố quan trọng đóng góp vào sự phát triển các mối quan hệ xã hội và trẻ sẽ học được cách điều chỉnh hành vi của mình phù hợp với ngữ cảnh.

Ở giai đoạn mầm non, cảm xúc của trẻ phát triển nhanh chóng với đầy đủ các sắc thái. Bố mẹ sẽ mất thời gian để có thể thích nghi với sự nhạy cảm của trẻ. Tuy nhiên, đây là một phần tất yếu của quá trình phát triển tâm lý ở trẻ nhỏ. Gia đình không nên quá lo lắng, thay vào đó nên theo sát và đồng hành cùng con trong chặng đường trưởng thành.

8. Thể hiện cái tôi

Nhiều bậc phụ huynh nghĩ rằng, chỉ khi đến độ tuổi dậy thì, con trẻ mới thể hiện cái tôi và chính kiến cá nhân. Tuy nhiên thực tế không hẳn như vậy, trẻ ở độ tuổi mầm non đã bắt đầu thể hiện cái tôi thông qua những hành động như tự lựa chọn trang phục, bày tỏ ý kiến, mong muốn của bản thân, từ chối lời đề nghị của bố mẹ, phản bác lại ý kiến của người khác,…

Nhiều bậc phụ huynh mong muốn trẻ ngoan ngoãn nên la mắng, yêu cầu trẻ vâng lời tuyệt đối. Tuy nhiên, cách giáo dục có phần đàn áp này khiến cho trẻ không thể phát triển tư duy phản biện. Trẻ sinh hoạt, học tập một cách rập khuôn theo nguyên tắc được thầy cô và giáo viên đặt ra.

Khi trẻ thể hiện cái tôi, phụ huynh không nên la mắng hay bắt trẻ phải ngoan ngoãn vâng lời. Thay vào đó, nên tôn trọng ý kiến, sở thích của trẻ. Trong trường hợp không thể đáp ứng, nên giải thích để trẻ hiểu rằng vì sao con cần phải nghe lời bố mẹ trong hoàn cảnh này. Cách giáo dục phù hợp sẽ giúp trẻ giữ được chính kiến, hình thành tư duy phản biện nhưng vẫn ý thức được vai trò của bản thân.

Việc phụ huynh gạt bỏ cái tôi của trẻ đôi khi có thể kích hoạt các hành vi tiêu cực như chống đối, quấy phá, ngang ngạnh, trẻ ngày càng không nghe lời,… Do đó, gia đình cần nắm rõ đặc điểm tâm lý này ở trẻ lứa tuổi mầm non để có phương hướng giáo dục đúng cách.

9. Hình thành tính tự lập

Ở lứa tuổi mầm non, trẻ cần phải có một số kỹ năng để tự phục vụ bản thân như tự ăn uống, tự mặc quần áo, tự đi giày dép, kỹ năng giao tiếp, tham gia giao thông,… Khi được trang bị những kỹ năng này, trẻ sẽ hình thành nhu cầu tự lập. Trẻ thích tự làm mọi thứ và ít phụ thuộc vào bố mẹ hơn trước.

Gia đình không nên bảo bọc con quá mức, thay vào đó nên khuyến khích con chủ động trong cuộc sống. Nếu con gặp khó khăn, nên khuyến khích con tự vượt qua và giúp đỡ khi cần thiết. Không nên lo lắng, chăm sóc quá mức khiến trẻ hình thành tâm lý ỷ lại.

Ở môi trường học đường, giáo viên cũng cần tổ chức các trò chơi vận động, học tập,… để khuyến khích trẻ hình thành tính độc lập. Tính cách này rất cần thiết để trẻ có thể chủ động khi bước vào lớp 1 và tạo tiền đề để con trẻ thành công trong cuộc sống tương lai..

Làm sao để trẻ mầm non phát triển tâm lý lành mạnh?

Không chỉ riêng giai đoạn dậy thì, mầm non cũng là thời điểm trẻ có những thay đổi rõ rệt về tâm lý. Trong thực tế, không ít bậc phụ huynh lúng túng vì trẻ rơi vào khủng hoảng tuổi lên 3, 4, 5.

Mầm non là giai đoạn chỉ kéo dài 3 năm nhưng ảnh hưởng đến quá trình phát triển tính cách và tâm lý của trẻ về sau. Chính vì vậy, các bậc phụ huynh cần phải có kế hoạch rõ ràng để giúp trẻ phát triển lành mạnh. Nếu đang băn khoăn về vấn đề này, những biện pháp sau sẽ giúp cho việc giáo dục trẻ trong giai đoạn mầm non được thuận lợi hơn:

1. Tạo môi trường sống thuận lợi

Môi trường sống là yếu tố quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình phát triển tâm lý và tính cách của trẻ mầm non. Trẻ được sống trong gia đình hạnh phúc, bố mẹ yêu thương, môi trường học tập lý tưởng sẽ có điều kiện phát triển toàn diện. Tâm lý của trẻ vì thế cũng ít gặp phải vấn đề và gần như có thể phát triển theo đúng lứa tuổi.

Ngược lại, môi trường sống không thuận lợi (bố mẹ ly hôn, gia đình thường xuyên cãi vã, bạo lực, môi trường xung quanh ồn ào, ô nhiễm,…) sẽ gia tăng các vấn đề tâm lý. Các yếu tố môi trường đã được xác định là yếu tố làm gia tăng các vấn đề sức khỏe ở trẻ nhỏ như tăng động giảm chú ý, rối loạn thách thức chống đối.

Không chỉ riêng trẻ mầm non mà trẻ sơ sinh, trẻ ở lứa tuổi tiểu học, trung học cũng cần môi trường sống lành mạnh. Bố mẹ cần tạo cho trẻ không khí gia đình hạnh phúc, quan tâm. Lựa chọn nơi ở thoáng đãng, ít ồn ào, môi trường xung quanh lành mạnh, tránh xa bạo lực và các tệ nạn để con trẻ được phát triển toàn diện.

Khi trẻ tới tuổi đến trường, nên nghiên cứu kỹ trước khi chọn nhà trẻ, trường mầm non phù hợp. Nên ưu tiên trường có không gian rộng rãi, nhiều cây xanh, lớp học khang trang, có đầy đủ giáo cụ, đồ chơi, vật dụng phục vụ cho quá trình học tập. Ngoài ra, nên tìm hiểu chương trình giáo dục để lựa chọn trường mầm non phù hợp với độ tuổi và nhu cầu của từng trẻ.

2. Lập kế hoạch giáo dục trẻ

Nhiều bậc phụ huynh dạy trẻ một cách bản năng, tùy tiện. Tuy nhiên, giáo dục không đúng cách sẽ khiến trẻ gặp khó khăn trong quá trình phát triển. Sai lầm thường gặp nhất là bố mẹ không nhất quán trong quan điểm, mẹ nghiêm khắc, bố nuông chiều hoặc ngược lại.

Khi trẻ bước vào độ tuổi mầm non, gia đình cần lập kế hoạch giáo dục phù hợp để trẻ có thể phát triển toàn diện. Nhu cầu, tính cách của mỗi trẻ là khác nhau. Do đó, bố mẹ không nên lên kế hoạch một cách cứng nhắc mà cần linh hoạt điều chỉnh cho phù hợp.

Kế hoạch giáo dục tập trung vào việc trang bị kỹ năng sống cho trẻ mầm non để trẻ có thể tự lập và hình thành tính cách độc lập, quyết đoán. Bên cạnh đó, bố mẹ cũng cần dạy trẻ cách bộc lộ cảm xúc phù hợp, hiểu được trạng thái cảm xúc của người khác và học cách kiểm soát những cảm xúc tiêu cực.

Nếu không có kinh nghiệm, bố mẹ có thể nhờ đến chuyên gia tâm lý để được hỗ trợ vấn đề này. Giáo dục một đứa trẻ là điều không hề dễ dàng. Nếu như giai đoạn 1 – 3 tuổi, nhu cầu của trẻ chủ yếu là ăn ngủ và giao tiếp thì ở độ tuổi mầm non, trẻ gia tăng các nhu cầu đòi hỏi bố mẹ phải đáp ứng đúng cách và kịp thời. Vì vậy, đừng ngần ngại tìm đến sự hỗ trợ của chuyên gia trong trường hợp cần thiết.

3. Lắng nghe, thấu hiểu con cái

Chìa khóa để nuôi dạy trẻ thành công luôn là lắng nghe và thấu hiểu con cái. Dù ở bất cứ độ tuổi nào, trẻ cũng cần được bố mẹ lắng nghe. Ở lứa tuổi mầm non, trẻ bắt đầu va chạm và khám phá thế giới. Mỗi ngày đến trường là cả một thế giới mới đối với trẻ từ kiến thức cho đến các tình huống xảy ra với bạn bè, thầy cô.

Những điều này sẽ được trẻ chia sẻ với bố mẹ và người thân trong gia đình. Nhiệm vụ của người lớn là phải luôn lắng nghe để trẻ hình thành thói quen chia sẻ mọi thứ. Thói quen này cần phải được duy trì lâu dài để con cái và bố mẹ luôn có mối liên hệ mật thiết, xóa bỏ khoảng cách thế hệ.

Bên cạnh việc lắng nghe, bố mẹ cũng cần thấu hiểu con cái. Ở độ tuổi mầm non, tâm lý của trẻ đã bắt đầu phức tạp. Bố mẹ nên tìm hiểu ngọn ngành, nguồn gốc của các hành vi ở con trẻ. Không nên la mắng, dọa nạt khi trẻ có những hành quấy phá, ngỗ nghịch. Nên hiểu rằng, những hành vi này là do trẻ muốn gây sự chú ý và nhận được sự quan tâm nhiều hơn.

Đôi khi trẻ cũng có thể hành vi tiêu cực như chơi xấu, trộm cắp, nói dối,… để đạt được mục đích. Những hành vi này hoàn toàn sai trái nhưng bản thân trẻ chưa đủ nhận thức để hiểu sâu sắc về hậu quả. Phản ứng gay gắt của bố mẹ sẽ khiến trẻ cho rằng bản thân bị ghét bỏ, không được yêu thương. Vì thế, trẻ ngày càng gia tăng các hành vi phá phách, quấy nhiễu những người xung quanh.

Thấu hiểu là cách duy nhất giúp bố mẹ điều chỉnh những hành vi chưa phù hợp ở trẻ mầm non. Khi được bố mẹ thấu hiểu, trẻ cũng nhận ra bản thân được yêu thương và dần hình thành trách nhiệm đối với gia đình.

Nhìn chung, đặc điểm tâm lý của trẻ trong lứa tuổi mầm non phức tạp hơn so với những giai đoạn trước. Tuy nhiên, nếu dành thời gian tìm hiểu, các bậc phụ huynh có thể thấu hiểu con cái để dễ dàng hơn trong việc giáo dục. Nếu nhận thấy trẻ có các vấn đề tâm lý, nên chủ động tìm gặp chuyên gia để được hỗ trợ.

Tham khảo thêm:

• Top 10 Trò chơi học tập cho trẻ mầm non hay và bổ ích nhất
• Top 10 Trò chơi âm nhạc cho trẻ mầm non vui nhộn và hấp dẫn nhất
• Top 10 Trò chơi luyện phát âm cho trẻ giúp phát triển ngôn ngữ
• Nắm bắt đặc điểm tâm lý của trẻ 4 – 5 tuổi và chăm sóc tốt nhất