Trẻ chậm nói đơn thuần: Nguyên nhân & các giải pháp hỗ trợ

Trẻ chậm nói đơn thuần thường được đánh giá có tiên lượng tốt hơn với chậm nói do tự kỷ hay các dạng rối loạn phát triển khác, nhưng không thể vì thế mà chủ quan. Chậm nói sẽ ảnh hưởng đến quá trình học hỏi, tiếp thu, cản trở đến việc giao tiếp khiến trẻ không thể tham gia vào các hoạt động vui chơi hay học tập như bình thường nếu can thiệp quá muộn.

Trẻ chậm nói đơn thuần là gì?

Chậm nói là thuật ngữ đề cập đến tình trạng quá trình phát triển lời nói của trẻ không đạt được các cột mốc tiêu chuẩn bình thường. Chẳng hạn trẻ 7 tháng tuổi đã bi bô, trẻ 15 tháng tuổi nói rõ được từ đơn, trẻ 24 tháng tuổi nói được từ ghép hay trẻ 36 tháng tuổi có thể nói được câu ngắn 4, 5 chữ. Trẻ chậm nói sẽ không thể đúng với các tiến trình này mà chậm hơn rất nhiều.

Chậm nói được chia là 2 dạng chính gồm chậm nói đơn thuần và chậm nói có liên quan đến các tình trạng rối loạn phát triển ( rối loạn phổ tự kỷ, thiểu năng trí tuệ.. ). Theo đó trẻ chậm nói đơn thuần được đánh giá là có tình trạng khả quan hơn, có thể can thiệp điều trị và phục hồi được trong khi chậm nói do tự kỷ thường là các khiếm khuyết mang tính chất vĩnh viễn..

Với tình trạng chậm nói đơn thuần, trẻ vẫn có thể nghe/ hiểu đối phương nói gì, có thể thực hiện mệnh lệnh và cũng có sự phát triển tự, hành vi bình thường. Tuy nhiên việc kém trong lời nói của trẻ cũng làm cản trở rất nhiều đến hoạt động học tập, phát triển nhận thức đặc biệt là khả năng giao tiếp và hòa nhập với thế giới xung quanh.

Tuy nhiên may mắn là chậm nói đơn thuần có thể chỉ là tình trạng tạm thời ở trẻ, hoàn toàn có thể khắc phục được nếu can thiệp sớm. Dù vậy hầu hết phụ huynh thường khá chủ quan trước các biểu hiện chậm nói bất thường của con, nhiều trẻ khi đến tuổi đến trường mới được đưa đi thăm khám, lúc này việc can thiệp điều trị cũng gặp nhiều khó khăn hơn.

Nhận diện trẻ chậm nói đơn thuần

Lời nói hay ngôn ngữ là thứ cần sử dụng hằng ngày nên nếu chú ý phụ huynh có thể dễ dàng nhận biết những đặc điểm bất thường trong quá trình phát triển của con. Trẻ dưới 1 tuổi thường khó nhận diện các biểu hiện hơn bởi rõ ràng giai đoạn này lời nói của con cũng chưa được sử dụng nhiều. Thường giai đoạn dễ phát hiện sự phát triển bất thường của lời nói nhất là khi trẻ trên 2 tuổi.

Một số biểu hiện đặc trưng của trẻ chậm nói đơn thuần bao gồm

• 3 tháng tuổi vẫn không phát ra âm thanh, 7 tháng tuổi vẫn không ê a
• Trẻ trên 12 tháng tuổi vẫn không nói được từ đơn nào như ba, ma hay măm
• 2 tuổi vẫn chưa nói được từ ghép, vốn từ hạn hẹp, dưới 25 từ
• Trẻ 3 tuổi không thể nói được một câu hoàn chỉnh với  3 – 4 chữ liên tục, không biết cách ghép từ
• Hầu như không chủ động giao tiếp mà có thể la hét hay dùng ngón tay trỏ để thể hiện nhu cầu với cha mẹ khi cần
• Trẻ chậm nói đơn thuần vẫn có sự hứng thú khi cha mẹ hay người khác nói chuyện, vui đùa, có thể thực hiện mệnh lệnh nhưng con không dùng lời nói để đáp trả
• Không hiểu hay chậm hiểu các trò đùa của mọi người do chưa hiểu hết ý mọi người muốn nói gì
• Đôi khi không hiểu người khác nói gì, không thực hiện được mệnh lệnh nhưng vẫn thể hiện sự tương tác bằng ánh mắt

Có rất nhiều đặc biệt khác biệt giữa tình trạng chậm nói đơn thuần ở trẻ và chậm nói do tự kỷ. Chẳng hạn, nếu do nguyên nhân đơn thuần, trẻ vẫn thích chơi cùng bạn bè, thích tương tác với cha mẹ, chỉ là con không biết dùng lời nói để đáp trả. Trong khi đó trẻ chậm nói do tự kỷ sẽ không có xu hướng quay đầu theo âm thanh, không nhìn mắt khi tương tác, không có biểu cảm trên mặt..

Theo các chuyên gia, trẻ chậm nói thường có tốc độ phát triển lời nói chậm hơn so với các cột mốc thông thường khoảng 1 năm. Chẳng hạn bình thường trẻ 2 tuổi đã có thể nói rõ từ đơn, bắt đầu nói từ ghép thì trẻ chậm nói mới chỉ bập bẹ nói những từ ngữ đơn lẻ đầu tiên.

Thực tế các giai đoạn phát triển về ngôn ngữ, nhận thức hay thể chất của mỗi đứa trẻ không thể nào tương đồng với nhau, điều này là hoàn toàn bình thường. Mặt khác, các khía cạnh khác trong quá trình phát triển của trẻ, chẳng hạn như đi lại, vận động, ăn uống vẫn có thể bình thường nên phụ huynh thường hay chủ quan, không nghĩ rằng con có vấn đề dẫn tới việc điều trị khá chậm trễ.

Trẻ chậm nói đơn thuần do nguyên nhân nào?

Trẻ bị chậm nói đơn thuần có thể liên quan đến rất nhiều nguyên nhân, đặc biệt là những tác động từ yếu tố môi trường. Xác định nguyên nhân khiến trẻ chậm nói có mối liên quan mật thiết đến quá trình điều trị cũng như tiên lượng về tình trạng của con. Quá trình này cần được thực hiện tại bệnh viện vì cần thực hiện một số xét nghiệm y tế chuyên môn để đảm bảo chính xác tuyệt đối.

Yếu tố bệnh lý

Chậm nói đơn thuần có thể là biểu hiện của một vài bệnh lý có liên quan đến các cơ quan phát âm, giao tiếp, chẳng hạn cơ miệng hay thính giác hoặc một số vấn đề tổn thương ở não bộ Các nguyên nhân bệnh lý thực thể có thể là yếu tố bẩm sinh hoặc do các ảnh hưởng trong thời điểm mẹ sinh nở hay ngay sau khi chào đời. Cha mẹ nếu chưa thực hiện các kiểm tra tổng thể cho con cũng không thể phát hiện ngay lập tức.

Một số bệnh lý có liên quan đến tình trạng chậm nói đơn thuần ở trẻ bao gồm:

• Tổn thương thính giác: trẻ bị khiếm thính, nhiễm trùng tai khiến chức năng nghe suy kém nên không thể tiếp nhận quá trình học tập và phát triển lời nói, ngôn ngữ như bình thường. Bởi khi con không nghe được thì không thể hiểu cha mẹ nói gì, không thể phát âm thành lời một cách bình thường. Các vấn đề về thính giác cũng là nguyên nhân khiến trẻ hay có xu hướng không quay đầu theo âm thanh, không chú ý khi cha mẹ gọi tên rất dễ bị nhầm lẫn với tự kỷ.
• Các vấn đề ở cơ miệng: bệnh lưỡi gà, dây dây hãm ngắn, sứt môi  hở hàm ếch hay dính thắng lưỡi cũng là các yếu tố làm tăng nguy cơ chậm nói ở rất nhiều trẻ. Ở nhóm này, lời nói hay cách phát âm của trẻ cũng khá kỳ cục, không rõ ràng, khó nghe. Với sứt môi hở hàm ếch có thể phát hiện ngay từ khi con chào đời.

Các vấn đề tâm lý

Nhiều trẻ có thể bị chậm nói một cách đột ngột do ảnh hưởng từ các yếu tố tâm lý, chấn thương tinh thần nghiêm trọng. Chẳng hạn trẻ chứng kiến những tình huống kinh hoàng; cha mẹ thường xuyên  la mắng hay sử dụng bạo lực trong nhà; trẻ bị lạm dụng về tâm lý hay thể chất.. Các tình trạng này kéo dài khiến tâm lý trẻ ám ảnh, tinh thần bất ổn nên rất khó phát triển tốt lời nói hay ngôn ngữ.

Mặt khác ở nhóm trẻ chậm nói đơn thuần nếu có liên quan đến các yếu tố tâm lý còn có xu hướng tự tách biệt mình với xung quanh, thay vì hào hứng vui chơi tương tác. Con cũng sẽ dễ cáu kỉnh, khó chịu hơn bình thường, dễ la hét kích động hơn nếu có liên quan đến các yếu tố tâm lý.

Yếu tố môi trường

Cần biết rằng quá trình phát triển lời nói hay ngôn ngữ của một đứa trẻ cần có sự trau dồi hằng ngày, liên tục và thường xuyên. Điều này có thể thấy rõ ở các gia đình có cha mẹ nói nhiều, năng động, cho trẻ tiếp xúc nhiều với bên ngoài thì trẻ cũng có xu hướng biết nói sớm, nhanh nhảu hơn. Trong khi đó nếu cha mẹ đều là người ít nói hoặc bảo bọc con quá mức, ít cho trẻ ra ngoài chơi thì con thường chậm biết nói hơn.

Các yếu tố có liên quan đến môi trường sống tác động khiến trẻ chậm nói đơn thuần là rất phổ biến, tuy không quá nguy hiểm và có thể loại trừ được nhưng vẫn gây ra rất nhiều ảnh hưởng. Cụ thể ở đây chính là tình trạng cha mẹ thường bỏ bê không tương tác với con cái; trẻ không được trau dồi ngôn ngữ trực tiếp từ cha mẹ, không có sự tương tác hai chiều mà thông qua các thiết bị vô tuyến…

Thống kê cho thấy tỷ lệ trẻ chậm nói đơn thuần có liên quan đến yếu tố này chiếm tỷ lệ ngay cao đến mức đáng báo động. Nhiều phụ huynh thường bận rộn cả ngày hoặc chưa có đủ các kỹ năng chăm sóc trẻ nên thay vì chơi cùng con thì chọn cách để trẻ ngồi xem TV, điện thoại cả ngày. Để dỗ trẻ ăn, trẻ khóc hay giữ trẻ em lặng đều dùng điện thoại khiến trẻ bị “nghiện”, lúc nào cũng chỉ đòi điện thoại mà không cần đến cha mẹ.

Mặc dù các thiết bị vô tuyến có phát ra âm thanh nhưng đây chỉ là âm thanh mang tính chất một chiều, tức là trẻ có nghe được nhưng lại không thể hiểu hết những nội dung đó có ý nghĩa gì. Hay việc trẻ có nghe, có tương tác nhưng các thiết bị này lại không thể đáp lại, dần dần làm giảm khả năng giao tiếp của trẻ.

Trẻ xem TV, các chương trình nước ngoài, các bộ phim hoạt hình khi khả năng tiếp nhận ngôn ngữ còn yếu kém, chưa đủ năng lực nhận thức còn có nguy cơ cao bị rối loạn ngôn ngữ. Trẻ có thể phát ra các âm thanh kỳ quặc, lạ lùng khi giao tiếp do ảnh hưởng bởi các ngôn ngữ mà con tiếp nhận được trong thời gian dài.

Trẻ chậm nói đơn thuần và những hệ lụy khó lường

Mặc dù các đánh giá cho thấy tình trạng trẻ chậm nói đơn thuần không phải một tình trạng quá đáng quan ngại, có thể khắc phục được nhưng không thể vì vậy mà chủ quan. Quá trình phát triển của mỗi đứa trẻ đã bắt đầu ngay từ những năm tháng đầu đời nên nếu ở những thời điểm ban đầu, trẻ không có nền tảng vững chắc thì quá trình sau đó có thể gặp rất nhiều khó khăn.

Trẻ bị chậm nói đơn thuần nếu không sớm có biện pháp can thiệp đúng cách có thể dẫn tới các hệ lụy sau

• Chậm nói khiến khả năng tiếp nhận thông tin, kiến thức của trẻ chậm hơn do không hoàn toàn hiểu hết người khác nói gì. Tình trạng này nếu kéo dài đến tuổi đi học khiến trẻ thường học yếu hơn bạn bè, khả năng phát triển tư duy logic chậm chạp
• Chậm nói gây cản trở lớn đến khả năng giao tiếp, kết bạn hay diễn đạt nhu cầu cá nhân bình thường. Trẻ có xu hướng la hét khi không đủ ngôn ngữ hay lời nói để diễn đạt mong muốn, ý kiến hay cả sự khó chịu của bản thân. Việc khó khăn trong giao tiếp khiến trẻ dễ cảm thấy bức bối, căng thẳng và làm tăng nguy cơ mắc các vấn đề tâm lý khác, chẳng hạn trầm cảm hay rối loạn lo âu
• Kém các các kỹ năng mềm, kỹ năng tương tác xã hội, trẻ có thể không chịu đi học, lo lắng căng thẳng hơn khi đến những nơi đông người.. Ngoài ra một số trẻ kém trong lời nói nếu đi học cũng có thể bị bạn bè bắt nạt, cô lập vì những khác biệt của bản thân

Chậm nói đơn thuần thường chỉ là tình trạng tạm thời, có thể can thiệp được, tuy nhiên một số vấn đề về thính giác, chẳng hạn trẻ bị điếc hoàn toàn có thể là vĩnh viễn nếu điều trị quá muộn. Dù vậy, nhìn chung khả năng phát triển về tư duy hay ngôn ngữ của trẻ vẫn bình thường nên cần tìm cách khắc phục tốt nhất.

Các giải pháp hỗ trợ trẻ chậm nói đơn thuần

Phụ huynh khi thấy trẻ mãi không biết nói, không bập bẹ, không tương tác với cha mẹ cần phải đưa con đi thăm khám để xác định trẻ chậm nói đơn thuần hay do tự kỷ. Thường yêu cầu kiểm tra thính giác sẽ là chỉ định đầu tiên để xác định nguyên nhân khiến trẻ chậm nói để loại trừ nguy cơ. Sau đó bác sĩ có thể yêu cầu các kiểm tra chuyên sâu về não bộ, cơ miệng hay các bài test đánh giá để chẩn đoán chính xác nhất

Can thiệp cho trẻ chậm nói dù do bất cứ nguyên nhân nào cũng chưa bao giờ là hành trình đơn giản và dễ dàng. Các chuyên gia khuyến khích áp dụng các biện pháp can thiệp càng sớm càng mang đến nhiều thay đổi tích cực, giúp trẻ sớm bắt kịp tốc độ phát triển của các bạn đồng trang lứa.

Điều trị nguyên nhân

Như đã nói, bước đầu để điều trị cho trẻ chậm nói cần phải xác định được nguyên nhân gây ra tình trạng này. Với các yếu tố thực thể như trẻ bị tổn thương thính giác, các vấn đề về cơ miệng hay một số vấn đề về não bộ sẽ cần phải điều trị nguyên nhân đầu tiên mới có thể chuyển sang can thiệp phát triển về lời nói hay ngôn ngữ.

Theo các chuyên gia với trẻ chậm nói đơn thuần cho tổn thương thính giác vẫn có thể điều trị được, bao gồm cả khiếm thính. Tuy nhiên cần điều trị trước giai đoạn 5 tuổi sẽ có tiên lượng tốt hơn. Tuy nhiên trong trường hợp không thể phục hồi về thính giác, bác sĩ có thể đề nghị sử dụng máy trợ thính để hỗ trợ khả năng nghe của con. Khi con nghe được thì trẻ cũng dần tiếp thu được lời nói và bắt đầu phát triển về giao tiếp.

Với các trường hợp khác, chẳng hạn tổn thương cơ miệng, dính thắng lưỡi, sứt môi hở ếch cũng có thể được chỉ định phẫu thuật để giúp trẻ không còn khó chịu cũng như phát âm chuẩn xác hơn. Các biện pháp này sẽ được bác sĩ chỉ định tùy theo từng tình trạng, gia đình nên đưa con đến các bệnh viện lớn, có chuyên khoa về trẻ chậm nói để được thăm khám kỹ lưỡng hơn.

Trị liệu tâm lý

Nếu nguyên nhân trẻ chậm nói đơn thuần có liên quan đến đến các yếu tố tâm lý thì cần phải trị liệu tâm lý để xoa dịu tinh thần, giải quyết những ám ảnh trong quá khứ để con thoải mái hơn. Mặt khác tình trạng chậm nói khiến trẻ không diễn đạt được nhu cầu của bản thân cũng dễ gây ra các cảm xúc bức bối, trẻ có thể không hợp tác với bác sĩ, nhà trị liệu nếu trong tình trạng nay.

Mục tiêu chung của trị liệu tâm lý là giúp trẻ chậm nói có thể nhìn nhận được các hành vi đúng/ sai, giải tỏa cảm xúc căng thẳng bức bối, chủ động tích cực hơn trong các hoạt động trị liệu, kết nối sâu sắc hơn với cha mẹ hay người hỗ trợ. Các buổi trị liệu gia đình cũng có thể được các chuyên gia xây dựng để giúp cha mẹ hiểu  và có hướng hỗ trợ con cái hiệu quả hơn.

Âm ngữ trị liệu

Trị liệu ngôn ngữ được cho là biện pháp được chỉ định chủ yếu cho trẻ chậm nói đơn thuần. Mục tiêu của các biện pháp âm ngữ trị liệu cho trẻ chậm nói là điều chỉnh cách phát âm, cách phát ra hơi khi trò chuyện, tăng cường dẫn kỹ năng giao tiếp và các hoạt động tương tác cần thiết để con hòa nhập dần với đời sống xã hội. Đặc biệt với những trẻ chậm nói kéo dài đã đến tuổi đi học thì càng nên áp dụng các phương pháp này.

Các liệu pháp trị liệu ngôn ngữ thường được xây dựng dựa trên nền tảng chính là tốc độ phát triển lời nói, ngôn ngữ, năng lực, độ tuổi của con. Nhà trị liệu sẽ thông qua việc trò chuyện kết hợp với các dụng cụ trực quan để phát triển thêm ngôn ngữ, lời nói, cách giao tiếp cho trẻ một cách tự nhiên nhất. Dần dần trẻ tự chủ động hơn trong giao tiếp, biết cách dùng lời nói để diễn đạt nhu cầu cá nhân.

Thường trị liệu ngôn ngữ cho trẻ chậm nói đơn thuần có thể được thực hiện tại bệnh viện, các trung tâm cho trẻ chậm nói hoặc các đơn vị giáo dục chuyên biệt. Trẻ sau tham gia trị liệu ngôn ngữ và giáo dục đặc biệt có thể tham gia vào môi trường giáo dục truyền thống,  bắt kịp tốc độ phát triển tư duy, năng lực, nhận thức như những đứa trẻ khác.

Các biện pháp hỗ trợ tại nhà

Thực tế với tình trạng trẻ chậm nói đơn thuần không quá phức tạp, gia đình hoàn toàn có thể trực tiếp tăng cường ngôn ngữ cho trẻ thông qua việc giao tiếp hằng ngày. Gia đình đóng vai trò chính trong suốt quá trình can thiệp cho trẻ chậm nói bằng rất nhiều biện pháp đơn giản. Tuy nhiên quá trình này cần được thực hiện đúng cách, linh hoạt đặc biệt là sự kiên nhẫn thì mới có hiệu quả.

Gia đình nên trao đổi trực tiếp với bác sĩ và các chuyên gia để hiểu rõ về tình trạng của con, từ đó xây dựng lộ trình can thiệp và tăng cường ngôn ngữ phù hợp. Một số phương pháp hỗ trợ cho trẻ chậm nói được khuyến khích bao gồm

• Dành thời gian nói chuyện với con hằng ngày, thường xuyên hơn, không nên trẻ tự chơi một mình. Một lưu ý nho nhỏ là vì khả năng hiểu của trẻ còn hạn chế nên phụ huynh hãy nói chuyện với trẻ một cách to, rõ ràng, ngắn gọn, súc tích, đúng trọng tâm để trẻ tiếp thu hết nội dung cha mẹ cần diễn đạt
• Luôn sử dụng các dụng cụ trực quan, hình ảnh rõ ràng, có minh họa rõ ràng, dạy trẻ trong mọi tình huống xung quanh. Chẳng hạn như khi trẻ ăn uống, nói chuyện, đi chơi cùng cha mẹ đều có rất nhiều thứ để dạy và giúp con hiểu hơn về thế giới xung quanh
• Luôn hỏi và tạo ra các tình huống để trẻ chủ động giao tiếp, nói chuyện, tương tác với cha mẹ. Chú ý khi con nói chuyện, không được cười hay nhại lại lời trẻ vì sẽ khiến trẻ xấu hổ, ngại ngùng và không muốn trò chuyện
• Tăng cường ngôn ngữ và lời nói cho trẻ chậm nói đơn thuần bằng cách cho trẻ đọc sách, nghe nhạc, chơi các bộ đồ chơi học nói để con có hứng thú hơn
• Tuyệt đối không được cho trẻ ngồi xem TV, điện thoại hay các thiết bị vô tuyến vì sẽ khiến trẻ chú ý hơn vào các thiết bị này thay vì học tập, trò chuyện với cha mẹ
• Lên kế hoạch cho các hoạt động vui chơi, ăn uống, nghỉ ngơi phù hợp,tránh việc ép buộc trẻ quá mức khiến con sợ hãi. Trẻ cần có tâm lý vui vẻ, thoải mái, hào hứng thì học gì cũng hiệu quả
• Phụ huynh cũng nên dành thời gian đưa trẻ đến các khu vui chơi cho trẻ e, tạo cơ hội cho con kết bạn, giao tiếp, từ đó dần tự tin thoải mái hơn khi đến trường hay tham gia vào các hoạt động xã hội khác

Chậm nói đơn thuần còn được coi là vấn đề của thời đại bởi sự phát triển của công nghệ hay các thiết bị di động dường tỉ lệ thuận với số trẻ chậm nói. Để phòng tránh tình trạng này, cách tốt nhất là phụ huynh nên dành thời gian tương tác, trò chuyện với con hằng ngày, đừng để con một mình. Đừng quên quan sát sự phát triển con để sớm phát hiện những biểu hiện lạ bất thường, đảm bảo quá trình hoàn thiện về mọi mặt của trẻ.

Có thể bạn quan tâm:

• Trẻ chậm phát triển tâm thần: Biểu hiện, chẩn đoán và điều trị
• Top 10 Trò chơi luyện phát âm cho trẻ giúp phát triển ngôn ngữ
• Khi nào nên cho trẻ đi khám chậm nói? Khám ở đâu tốt?