Tự kỷ thoái lui là gì? Chữa được không? Điều cần biết

Tự kỷ thoái lui là một dạng rối loạn phát triển đặc biệt, xảy ra khi trẻ đột ngột mất đi những kỹ năng từng đạt được như ngôn ngữ, giao tiếp hay vận động. Tình trạng này không chỉ khiến phụ huynh lo lắng, mà còn là một thách thức lớn do các triệu chứng diễn ra âm thầm, khiến việc phát hiện và can thiệp sớm trở nên khó khăn.

Tự kỷ thoái lui là gì?

Tự kỷ thoái lui là một dạng rối loạn phổ tự kỷ (ASD), trong đó trẻ mất dần các kỹ năng phát triển từng đạt được trước đó. Mặc dù ban đầu trẻ có thể phát triển hoàn toàn bình thường, nhưng sau đó lại đột ngột hoặc từ từ suy giảm về ngôn ngữ, tương tác xã hội hoặc vận động. Đây là một tình trạng khá hiếm gặp nhưng lại gây ảnh hưởng đáng kể đến quá trình phát triển toàn diện của trẻ.

Tình trạng tự kỷ thoái lui thường xuất hiện trong giai đoạn từ 15 đến 30 tháng tuổi, khi cha mẹ có thể nhận thấy sự thay đổi rõ rệt ở con so với trước kia. Theo thống kê, có khoảng 20–30% trẻ trong nhóm rối loạn phổ tự kỷ có biểu hiện thoái lui với các biểu hiện đặc trưng như ngừng nói những từ trẻ từng biết, giảm hứng thú với người xung quanh hoặc xuất hiện các hành vi lặp lại như vỗ tay, xoay tròn.

Phát hiện sớm tình trạng tự kỷ thoái lui đóng vai trò then chốt trong việc can thiệp đúng lúc, từ đó hỗ trợ trẻ phục hồi và phát triển các kỹ năng cần thiết cho cuộc sống.

Dấu hiệu nhận biết trẻ tự kỷ thoái lui

Trẻ bị tự kỷ thoái lui thường bộc lộ nhiều biểu hiện bất thường về ngôn ngữ, hành vi và khả năng giao tiếp xã hội. Dưới đây là những dấu hiệu thường gặp:

• Ngôn ngữ: Trẻ từng biết nói những từ đơn giản hoặc cụm từ ngắn nhưng dần mất khả năng sử dụng ngôn ngữ, chỉ còn phát ra âm vô nghĩa hoặc bắt chước lời nói một cách máy móc.
• Giao tiếp và quan hệ xã hội: Trẻ trở nên ít tương tác, né tránh ánh mắt người khác, không phản hồi khi gọi tên và dường như không còn hứng thú với người xung quanh như trước.
• Hành vi: Các hành động lặp đi lặp lại bắt đầu xuất hiện rõ hơn như xoay tròn vật dụng, đập tay liên tục hoặc không thể tập trung vào một hoạt động trong thời gian dài.

Một số trẻ có biểu hiện mất kỹ năng rõ rệt chỉ trong vài tuần. Trong khi đó, ở những trường hợp khác, quá trình này diễn ra chậm rãi hơn trong vài tháng.

Điều quan trọng là cha mẹ cần phân biệt tình trạng tự kỷ thoái lui với các vấn đề phát triển khác như chậm nói hay rối loạn thần kinh. Nếu có bất kỳ dấu hiệu nghi ngờ nào, phụ huynh nên sớm đưa trẻ đến gặp bác sĩ chuyên khoa để được thăm khám và chẩn đoán chính xác.

Nguyên nhân gây tự kỷ thoái lui

Hiện nay, nguyên nhân chính xác gây ra tự kỷ thoái lui vẫn chưa được xác định rõ ràng. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cho thấy đây có thể là kết quả của sự tác động tổng hợp giữa các yếu tố sinh học, di truyền và môi trường:

• Di truyền học: Một số đột biến gen liên quan đến rối loạn phổ tự kỷ có thể làm tăng nguy cơ xuất hiện hiện tượng thoái lui ở trẻ.
• Rối loạn chức năng sinh học: Những bất thường như rối loạn ty thể, stress oxy hóa ở cấp độ tế bào, hoặc hoạt động điện não không ổn định (phát hiện ở khoảng 50% trẻ thoái lui) được xem là yếu tố sinh lý nền.
• Môi trường sống: Trẻ sống trong môi trường thiếu kích thích phát triển, tiếp xúc với hóa chất độc hại, hoặc không nhận được sự tương tác phù hợp từ người chăm sóc có thể dễ bị ảnh hưởng tiêu cực.
• Hệ miễn dịch bất thường: Các phản ứng miễn dịch không kiểm soát, đặc biệt ở vùng hạch hạnh nhân trong não (nơi điều hòa cảm xúc và giao tiếp xã hội) được ghi nhận trong một số trường hợp trẻ tự kỷ thoái lui
• Nhiễm trùng thần kinh sớm: Nhiễm các bệnh lý như viêm não hoặc viêm màng não trong giai đoạn đầu đời có thể làm tổn thương hệ thần kinh và ảnh hưởng đến quá trình phát triển bình thường.
• Tác động tâm lý – xã hội: Một số trẻ trải qua cú sốc tâm lý lớn (mất người thân, thay đổi môi trường sống đột ngột, sang chấn tinh thần…) có thể biểu hiện thoái lui nếu có sẵn yếu tố nhạy cảm về thần kinh.
• Rối loạn kết nối thần kinh: Hình ảnh học thần kinh cho thấy sự thay đổi trong cách các vùng não kết nối và phối hợp, đặc biệt là ở những vùng liên quan đến ngôn ngữ, cảm xúc và vận động.

Tự kỷ thoái lui có chữa được không?

Hiện nay, chưa có phương pháp nào có thể chữa khỏi hoàn toàn tình trạng tự kỷ thoái lui hay rối loạn phổ tự kỷ nói chung. Đây là một rối loạn phát triển mạn tính, đòi hỏi quá trình hỗ trợ lâu dài và liên tục.

Tuy nhiên, điều đáng mừng là nếu trẻ bị tự kỷ thoái lui được can thiệp sớm và đúng cách, khả năng cải thiện có thể rất rõ rệt. Nhiều trẻ có thể phục hồi một phần các kỹ năng đã mất, nâng cao khả năng giao tiếp, tự lập và thậm chí tham gia vào môi trường học tập cùng bạn bè đồng trang lứa.

Thực tế cho thấy, trẻ bị tự kỷ thoái lui ở mức độ nhẹ đến trung bình hoàn toàn có thể học tập tại các trường phổ thông với sự trợ giúp phù hợp khi được phát hiện kịp thời. Điều này mang lại hy vọng lớn cho gia đình và xã hội trong việc giúp bé hòa nhập.

Điều quan trọng nhất là sự kiên trì, đồng hành và phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, chuyên gia và nhà trường. Mỗi trẻ đều có tiềm năng phát triển riêng và sự nỗ lực không bỏ cuộc sẽ mang lại những kết quả tích cực theo thời gian.

Cách chữa tự kỷ thoái lui

Tuy không có phương pháp điều trị dứt điểm nhưng nhiều liệu pháp can thiệp đã được chứng minh hiệu quả trong việc giúp trẻ tự kỷ thoái lui phục hồi kỹ năng và phát triển toàn diện hơn. Mục tiêu chính là cải thiện giao tiếp, tăng khả năng tương tác xã hội và xây dựng nền tảng tự lập cho trẻ.

Dưới đây là một số phương pháp can thiệp phổ biến:

1. Can thiệp hành vi (ABA)

Phương pháp can thiệp hành vi (Applied Behavior Analysis – ABA) là một trong những liệu pháp can thiệp được đánh giá cao nhất cho trẻ tự kỷ, bao gồm cả tự kỷ thoái lui. Phương pháp này tập trung vào việc khuyến khích các hành vi tích cực và giảm dần các hành vi không mong muốn thông qua các kỹ thuật học tập có hệ thống.

• Cách hoạt động: Chuyên gia ABA quan sát hành vi của trẻ, xác định các hành vi cần thay đổi và sử dụng các phần thưởng (như lời khen, đồ chơi) để khuyến khích trẻ thực hiện hành vi mong muốn, chẳng hạn như giao tiếp bằng mắt hoặc nói từ mới.
• Hiệu quả: Các nghiên cứu chỉ ra rằng ABA đạt hiệu quả trên 90% trong việc cải thiện kỹ năng giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi ở trẻ tự kỷ nếu được thực hiện sớm và đều đặn.
• Lưu ý cho phụ huynh: ABA yêu cầu thời gian dài (thường 20-40 giờ/tuần) và cần sự phối hợp giữa chuyên gia và gia đình để duy trì hiệu quả.

2. Liệu pháp ngôn ngữ và âm ngữ

Trẻ tự kỷ thoái lui thường mất khả năng giao tiếp bằng lời. Do đó, liệu pháp ngôn ngữ và âm ngữ trở thành công cụ quan trọng để khôi phục và cải thiện khả năng này.

• Mục tiêu: Giúp trẻ phát triển kỹ năng giao tiếp, từ việc phát âm các từ đơn giản đến sử dụng ngôn ngữ không lời (như cử chỉ, biểu cảm).
• Cách thực hiện: Chuyên gia ngôn ngữ thiết kế các bài tập cá nhân hóa, chẳng hạn như dạy trẻ phát âm từ “mẹ” qua việc lặp lại, sử dụng hình ảnh hoặc công cụ hỗ trợ như bảng chữ cái. Đối với trẻ chưa nói được, liệu pháp có thể tập trung vào giao tiếp qua ký hiệu hoặc thiết bị hỗ trợ giao tiếp (AAC).
• Hiệu quả: Trẻ có thể tiến bộ từ việc không nói được sang nói các từ đơn, cụm từ hoặc thậm chí câu ngắn sau 6-12 tháng can thiệp đều đặn.
• Lưu ý cho phụ huynh: Kiên nhẫn là yếu tố quan trọng vì tiến trình phục hồi có thể chậm. Phụ huynh nên thực hành các bài tập tại nhà để củng cố kỹ năng cho bé.

3. Hoạt động trị liệu

Hoạt động trị liệu (Occupational Therapy) tập trung vào việc giúp trẻ phát triển các kỹ năng thiết yếu để tự lập và tương tác với môi trường xung quanh, đặc biệt là các kỹ năng vận động và tự chăm sóc.

• Mục tiêu: Hỗ trợ trẻ cải thiện vận động tinh (như cầm bút, cài nút áo) và vận động thô (như đi bộ, nhảy), đồng thời dạy các kỹ năng sinh hoạt hàng ngày như đánh răng, ăn uống.
• Cách thực hiện: Chuyên gia sử dụng các hoạt động vui chơi, bài tập vận động và công cụ hỗ trợ để giúp trẻ thực hiện các nhiệm vụ cụ thể. Ví dụ, trẻ có thể được hướng dẫn cầm thìa qua các trò chơi xếp hình hoặc nặn đất sét.
• Hiệu quả: Liệu pháp này giúp trẻ tự kỷ thoái lui trở nên tự lập hơn, giảm sự phụ thuộc vào người lớn, và cải thiện khả năng phối hợp cơ thể.
• Lưu ý cho phụ huynh: Tạo môi trường an toàn tại nhà và khuyến khích trẻ thực hành các kỹ năng đã học,regularly.

4. Can thiệp giáo dục sớm

Can thiệp giáo dục sớm (Early Intervention Programs) là các chương trình cá nhân hóa, được thiết kế để hỗ trợ trẻ tự kỷ thoái lui phát triển các kỹ năng cơ bản trong giai đoạn đầu đời.

• Mục tiêu: Giúp trẻ học các kỹ năng giao tiếp, xã hội và nhận thức thông qua các hoạt động giáo dục có cấu trúc.
• Cách thực hiện: Chương trình thường được thực hiện 1-1 hoặc theo nhóm nhỏ, với sự tham gia của chuyên gia giáo dục đặc biệt và phụ huynh. Các hoạt động bao gồm trò chơi tương tác, bài tập nhận biết màu sắc, hoặc các bài tập kỹ năng xã hội như chia sẻ đồ chơi.
• Hiệu quả: Trẻ tham gia các chương trình này thường cải thiện khả năng chú ý, tương tác xã hội, và kỹ năng học tập, đặc biệt nếu bắt đầu trước 3 tuổi.
• Lưu ý cho phụ huynh: Phụ huynh cần tham gia tích cực, học cách áp dụng các kỹ thuật giáo dục tại nhà để duy trì tiến bộ.

6. Trị liệu tâm lý – cảm xúc (Psychological Therapy)

Bên cạnh việc cải thiện kỹ năng giao tiếp và vận động, sức khỏe tinh thần của trẻ cũng cần được quan tâm đúng mức. Tự kỷ thoái lui không chỉ ảnh hưởng đến hành vi mà còn có thể gây ra những xáo trộn cảm xúc như lo âu, buồn bã hoặc thu mình. Trong trường hợp này, tâm lý trị liệu đóng vai trò quan trọng trong việc giúp trẻ ổn định tinh thần và xây dựng khả năng ứng phó tích cực với môi trường xung quanh.

• Mục tiêu: Hỗ trợ trẻ điều chỉnh cảm xúc, giảm lo âu, sợ hãi hoặc các hành vi tiêu cực liên quan đến tự kỷ thoái lui.
• Cách thực hiện: Các chuyên gia tâm lý sử dụng liệu pháp chơi (play therapy), vẽ tranh, kể chuyện hoặc trò chuyện có hướng dẫn để giúp trẻ bộc lộ cảm xúc và học cách ứng phó tích cực.
• Hiệu quả: Đặc biệt phù hợp với trẻ có dấu hiệu căng thẳng, rút lui khỏi xã hội hoặc gặp khó khăn trong việc thích nghi với môi trường.
• Lưu ý cho phụ huynh: Nên kết hợp trị liệu cảm xúc với các liệu pháp hành vi để đạt hiệu quả tốt nhất.

7. Hỗ trợ y khoa nếu cần thiết

Trong một số trường hợp, hỗ trợ y khoa có thể được sử dụng để kiểm soát các hành vi nghiêm trọng ở trẻ tự kỷ thoái lui nhưng cần được thực hiện dưới sự giám sát chặt chẽ của bác sĩ.

• Mục tiêu: Giảm các hành vi hung hăng, kích động hoặc tự gây tổn thương, từ đó giúp trẻ tập trung vào các liệu pháp can thiệp.
• Cách thực hiện: Bác sĩ chuyên khoa có thể kê đơn thuốc như Risperidone hoặc Aripiprazole để kiểm soát hành vi. Ngoài ra, một số trẻ có thể được bổ sung dinh dưỡng (như omega-3) để hỗ trợ chức năng não bộ.
• Hiệu quả: Thuốc có thể giúp trẻ ổn định tâm trạng, giảm kích động nhưng không thay thế được các liệu pháp hành vi hoặc giáo dục.
• Lưu ý cho phụ huynh: Tuyệt đối không tự ý sử dụng thuốc mà không có chỉ định của bác sĩ, vì thuốc có thể gây tác dụng phụ như buồn ngủ hoặc tăng cân.

Vai trò của phụ huynh trong việc chăm sóc, can thiệp trẻ tự kỷ thoái lui

Phụ huynh là nhân tố không thể thiếu trong hành trình chăm sóc và hỗ trợ trẻ tự kỷ thoái lui. Sự đồng hành kiên trì, thấu hiểu và phối hợp chặt chẽ với chuyên gia là chìa khóa giúp trẻ tiến bộ rõ rệt trong quá trình can thiệp.

Dưới đây là những việc cha mẹ nên làm:

• Học cách tương tác hiệu quả: Tham gia các khóa đào tạo hoặc tư vấn để hiểu cách giao tiếp với trẻ, sử dụng ngôn ngữ đơn giản, rõ ràng, kết hợp ánh mắt, cử chỉ nhằm khuyến khích trẻ phản hồi.
• Tạo môi trường khuyến khích phát triển: Thiết lập không gian sống an toàn, yên tĩnh, tránh các kích thích tiêu cực như tiếng ồn lớn hoặc ánh sáng chói. Sử dụng công cụ hỗ trợ như tranh ảnh, đồ chơi giáo dục hoặc bảng biểu trực quan để giúp trẻ hiểu và thực hiện hoạt động thường ngày.
• Phối hợp với chuyên gia: Duy trì liên lạc thường xuyên với các nhà can thiệp, giáo viên hoặc bác sĩ để theo dõi sự tiến bộ của trẻ và điều chỉnh kế hoạch khi cần thiết. Việc ghi chép lại các hành vi hoặc thay đổi của con tại nhà cũng giúp chuyên gia đưa ra hướng dẫn chính xác hơn.
• Tham gia cộng đồng phụ huynh: Kết nối với các nhóm hỗ trợ để chia sẻ kinh nghiệm, nhận lời khuyên thực tế và cảm thấy bớt cô đơn trong hành trình chăm sóc con.
• Chăm sóc sức khỏe tinh thần của bản thân: Cha mẹ cũng cần thời gian nghỉ ngơi, thư giãn và tìm kiếm sự hỗ trợ khi cần. Một tinh thần vững vàng sẽ giúp bạn kiên trì hơn trong quá trình đồng hành cùng con.
• Kiên nhẫn và yêu thương vô điều kiện: Tiến trình can thiệp có thể kéo dài và chậm, nhưng sự kiên trì, động viên và yêu thương nhất quán từ gia đình chính là nền tảng vững chắc giúp trẻ cảm thấy an toàn, tự tin và sẵn sàng học hỏi.

Bằng cách kết hợp các phương pháp can thiệp khoa học với sự hỗ trợ tích cực từ phụ huynh, trẻ tự kỷ thoái lui có cơ hội cải thiện rõ rệt các kỹ năng và dần hòa nhập tốt hơn với cộng đồng.

Giải đáp các câu hỏi thường gặp về tự kỷ thoái lui

Tự kỷ thoái lui là một chủ đề còn khá mới mẻ và dễ gây hoang mang cho nhiều phụ huynh khi lần đầu tiếp cận. Việc hiểu rõ bản chất, dấu hiệu và cách xử lý sẽ giúp cha mẹ chủ động hơn trong việc chăm sóc và can thiệp cho con.

Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp cùng lời giải đáp ngắn gọn, dễ hiểu từ góc nhìn chuyên môn.

1. Tự kỷ thoái lui có khác với tự kỷ thông thường không?

Có. Tự kỷ thoái lui là một dạng thuộc rối loạn phổ tự kỷ (ASD), nhưng điểm khác biệt là trẻ phát triển bình thường trong một thời gian rồi mới bắt đầu mất dần các kỹ năng như nói, giao tiếp hoặc tương tác xã hội. Ngược lại, ở tự kỷ thông thường, các dấu hiệu thường xuất hiện từ rất sớm và trẻ có thể không bao giờ đạt được những kỹ năng đó ngay từ đầu.

2. Tự kỷ thoái lui có thể xảy ra ở mọi trẻ không?

Không. Tự kỷ thoái lui chỉ xảy ra ở một tỷ lệ nhỏ trong số các trẻ mắc rối loạn phổ tự kỷ, khoảng 20–30%. Tình trạng này không phổ biến ở tất cả trẻ và thường xuất hiện trong khoảng 15–30 tháng tuổi.

3. Trẻ bị thoái lui có thể phục hồi kỹ năng đã mất không?

Có thể. Nếu được can thiệp sớm và đúng phương pháp, nhiều trẻ có khả năng phục hồi một phần hoặc thậm chí hầu hết các kỹ năng đã mất, đặc biệt là ngôn ngữ và giao tiếp xã hội.

4. Làm sao để phân biệt tự kỷ thoái lui với chậm nói thông thường?

Trẻ chậm nói đơn thuần thường không đi kèm với mất kỹ năng xã hội hoặc các hành vi lặp lại. Trong khi đó, tự kỷ thoái lui thường có sự suy giảm rõ rệt trong giao tiếp, tương tác và hành vi sau một giai đoạn phát triển bình thường trước đó.

5. Có thể ngăn ngừa tình trạng tự kỷ thoái lui ở trẻ không?

Hiện nay chưa có cách nào ngăn chặn hoàn toàn hiện tượng thoái lui do nguyên nhân chưa được xác định rõ. Tuy nhiên, theo dõi sát quá trình phát triển của trẻ và can thiệp sớm khi có dấu hiệu bất thường là cách hiệu quả nhất để hạn chế tác động tiêu cực.

6. Có thuốc chữa tự kỷ thoái lui không?

Không có thuốc chữa khỏi tình trạng này. Tuy nhiên, một số thuốc có thể được bác sĩ kê đơn để hỗ trợ kiểm soát hành vi của bé.

7. Tự kỷ thoái lui có tái phát không?

Tự kỷ thoái lui không phải là bệnh có thể “tái phát” như các bệnh lý thông thường. Tuy nhiên, một số trẻ có thể gặp phải những đợt thoái lui tiếp theo nếu không được hỗ trợ đúng cách hoặc khi gặp các yếu tố gây căng thẳng, thay đổi môi trường đột ngột. Việc theo dõi lâu dài và can thiệp duy trì là cần thiết để giữ ổn định tiến trình phát triển của trẻ.

8. Phụ huynh nên làm gì khi nghi ngờ con mắc tự kỷ thoái lui?

Khi nhận thấy trẻ có dấu hiệu mất kỹ năng từng đạt được (như ngừng nói, giảm tương tác, thay đổi hành vi), phụ huynh nên đưa trẻ đi thăm khám càng sớm càng tốt tại các cơ sở chuyên khoa về tâm lý – thần kinh nhi hoặc phát triển trẻ em.

Đồng thời, cha mẹ cũng nên ghi lại các biểu hiện bất thường, thời điểm xảy ra và tần suất để giúp bác sĩ đánh giá chính xác hơn. Tránh tự chẩn đoán hoặc trì hoãn, vì can thiệp sớm mang lại cơ hội phục hồi tốt nhất cho trẻ.

Tự kỷ thoái lui không phải là dấu chấm hết cho hành trình phát triển của trẻ mà là lời nhắc nhở để phụ huynh quan tâm sâu sắc hơn, đồng hành sớm và định hướng can thiệp đúng cách. Với sự kiên trì, thấu hiểu và hỗ trợ chuyên môn kịp thời, mỗi bé đều có cơ hội tiến bộ và từng bước hòa nhập vào cuộc sống một cách đầy ý nghĩa.

CÓ THỂ BẠN QUAN TÂM

• Tự kỷ thông minh là gì? Phương pháp giáo dục phù hợp
• Trẻ tự kỷ khó ngủ: Nguyên nhân và cách khắc phục
• Có nên cho trẻ tự kỷ học trường chuyên biệt? – Chuyên gia tư vấn