Rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt: Những thông tin cần biết

Mọi người thường có nỗi sợ hãi nhất định đối với điều không quen thuộc, nhưng khi nó trở nên không thể kiểm soát, thì đó là dấu hiệu của rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt. Nỗi sợ này có thể ảnh hưởng lớn đến sức khỏe tinh thần và hành vi của người mắc phải. Vậy, làm thế nào để nhận diện và điều trị tình trạng này?

Rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt là gì?

Rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt là tình trạng lo sợ quá mức và kéo dài đối với một sự vật, tình huống cụ thể dù chúng không thực sự nguy hiểm. Người mắc phải sẽ có phản ứng hoảng loạn, tìm cách tránh né tuyệt đối khi đối diện với yếu tố gây sợ hãi. Dù bản thân ý thức được nỗi sợ là vô lý, nhưng vẫn không thể kiểm soát cảm xúc của mình.

Thực tế, khoảng 3 – 5% dân số thế giới mắc phải rối loạn này với tỷ lệ phổ biến cao hơn ở phụ nữ. Dù không phải mọi trường hợp đều cần điều trị, nhưng những người bị ảnh hưởng nặng sẽ gặp phải khó khăn lớn trong công việc, học tập và các mối quan hệ. Chứng bệnh này có thể kéo dài suốt đời nếu không được can thiệp kịp thời.

Các loại ám ảnh sợ chuyên biệt

Không phải ai cũng sợ hãi vì những điều giống nhau. Có người sợ động vật, có người lại hoảng loạn khi ở trong không gian kín. Rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt được chia thành nhiều loại, tùy vào tác nhân kích thích gây ra nỗi sợ hãi.

• Ám ảnh sợ động vật: Sợ chó, rắn, nhện, gián, chuột khiến người mắc luôn né tránh hoặc hoảng loạn khi nhìn thấy chúng.
• Ám ảnh sợ về môi trường tự nhiên: Sợ độ cao, bão lũ, nước, thời tiết cực đoan, dẫn đến lo lắng, thậm chí không dám đối mặt với những tình huống liên quan.
• Ám ảnh sợ kim tiêm, máu – thiết bị y tế: Sợ nhìn thấy máu, kim tiêm, các dụng cụ y khoa, cảm giác lo lắng khi phải đến bệnh viện.
• Ám ảnh sợ tình huống: Sợ đi máy bay, thang máy, lái xe, bị nhốt trong không gian kín, khiến bản thân tránh xa những tình huống này bằng mọi cách.
• Ám ảnh sợ khác: Sợ những âm thanh lớn như tiếng bóng bay nổ, sợ những nhân vật tưởng tượng như ông kẹ, chú hề gây cảm giác bất an.

Nguyên nhân gây rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt

Những nỗi ám ảnh sợ hãi không phải bẩm sinh, mà thường hình thành theo thời gian do nhiều yếu tố tác động. Vậy nên việc hiểu rõ nguyên nhân gây rối loạn sẽ giúp chúng ta cải thiện và phòng tránh hiệu quả hơn.

• Trải nghiệm tiêu cực: Những ký ức đáng sợ trong quá khứ như bị chó cắn, bị mắc kẹt trong không gian kín, suýt chết đuối có thể trở thành nỗi ám ảnh dai dẳng và kích hoạt phản ứng sợ hãi ngay khi gặp lại tình huống tương tự.
• Di truyền và môi trường: Nếu trong gia đình có người thân mắc chứng ám ảnh sợ, trẻ em có thể bị ảnh hưởng do học theo cách phản ứng của cha mẹ, lâu dần hình thành nỗi sợ hãi của riêng mình.
• Thay đổi chức năng não bộ: Hoạt động của não bộ, đặc biệt là vùng kiểm soát cảm xúc và phản ứng với nguy hiểm khác biệt ở những người mắc chứng ám ảnh sợ chuyên biệt, khiến họ dễ bị kích thích khi đối mặt với nỗi sợ của mình.

Các yếu tố nguy cơ

Chứng rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt không tự nhiên xuất hiện mà bị tác động bởi nhiều yếu tố khác nhau như:

• Tuổi tác: Thường bắt đầu từ khi còn nhỏ, phổ biến nhất là khoảng 10 tuổi, nhưng cũng có thể xuất hiện ở giai đoạn trưởng thành.
• Gia đình: Nếu có người thân mắc chứng sợ hãi, rối loạn lo âu, nguy cơ thành viên khác cũng gặp phải tình trạng này sẽ cao hơn.
• Tính cách: Những người nhạy cảm, dễ lo lắng, hay suy nghĩ tiêu cực thường dễ mắc chứng rối loạn ám ảnh sợ hơn.
• Trải nghiệm cá nhân: Những sự kiện đáng sợ như bị động vật tấn công, mắc kẹt trong thang máy, gặp tai nạn có thể trở thành nỗi ám ảnh kéo dài.
• Ảnh hưởng từ môi trường: Nghe kể về các tình huống nguy hiểm như tai nạn máy bay, bão lũ khiến nỗi sợ hình thành dù bản thân chưa từng trải qua.
• Thói quen né tránh: Việc cố gắng tránh xa điều khiến bản thân lo lắng vô tình làm tăng mức độ ám ảnh và khiến nỗi sợ ngày càng nghiêm trọng hơn.

Triệu chứng của rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt

Triệu chứng của rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt thường bộc lộ qua những phản ứng căng thẳng, hoảng loạn quá mức trước một đối tượng hoặc tình huống nhất định. Cụ thể:

• Cảm giác sợ hãi tột độ ngay khi đối diện hay chỉ cần nghĩ đến điều gây ám ảnh, khiến tim đập nhanh và cơ thể căng cứng
• Ý thức được nỗi sợ là vô lý nhưng không thể kiểm soát, trấn an được cảm xúc
• Tránh né bằng mọi cách để không phải tiếp xúc với đối tượng, tình huống gây sợ, thậm chí thay đổi thói quen hàng ngày
• Căng thẳng, lo lắng quá mức khi dự đoán bản thân có thể phải đối mặt với nỗi ám ảnh
• Các triệu chứng cơ thể xuất hiện rõ rệt như tim đập dồn dập, tay chân run rẩy, đổ mồ hôi lạnh, cảm giác như bị ngộp thở
• Buồn nôn, chóng mặt, đôi khi có cảm giác lâng lâng mất kiểm soát khi tiếp xúc với nỗi sợ
• Đau tức ngực, cảm giác nghẹt thở, có cảm giác như tim đang bị bóp nghẹt
• Miệng khô, cổ họng khát nước, khó nuốt khi đang hoảng sợ về tình huống ám ảnh
• Sợ mất kiểm soát, hành động hoảng loạn khi đứng trước nỗi ám ảnh, cảm giác như không thể điều khiển nổi bản thân
• Trẻ em có thể la hét, khóc lóc, bám chặt lấy cha mẹ, từ chối di chuyển nếu bị ép buộc tiếp cận thứ gây sợ hãi
• Nhạy cảm với âm thanh lớn, có thể giật mình, căng thẳng khi nghe tiếng động mạnh như tiếng nổ, tiếng còi hú
• Cảm thấy như phải chạy trốn ngay lập tức khi gặp tình huống gây sợ, không thể ở yên hoặc bình tĩnh suy nghĩ

Hậu quả của rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt

Nỗi ám ảnh sợ chuyên biệt có thể kéo theo nhiều hệ lụy nghiêm trọng trong cuộc sống. Khi nỗi sợ hãi trở nên quá lớn, người mắc dễ bị:

• Áp lực từ nỗi sợ hãi kéo dài có thể dẫn đến trầm cảm, rối loạn lo âu khiến tinh thần người bệnh luôn trong trạng thái căng thẳng và mệt mỏi.
• Việc né tránh các tình huống gây sợ hãi có thể khiến người mắc dần thu mình, hạn chế các mối quan hệ và mất đi nhiều cơ hội trong công việc, học tập.
• Nhiều người vì muốn giảm bớt căng thẳng mà tìm đến rượu bia, thuốc lá, các chất kích thích khác, vô tình gây hại thêm cho sức khỏe.
• Đối với trường hợp nghiêm trọng, sự bế tắc và lo âu kéo dài có thể khiến người bệnh xuất hiện suy nghĩ tiêu cực, thậm chí dẫn đến ý định tự tử.
• Việc phụ thuộc quá mức vào sự giúp đỡ của người thân  khiến bản thân người mắc thêm lo lắng, tạo áp lực lên gia đình, gây căng thẳng trong các mối quan hệ.
• Trẻ em bị rối loạn này có thể gặp khó khăn trong học tập, bị bạn bè xa lánh do phản ứng khác thường, khiến các em dễ cô lập và mất tự tin.

Chẩn đoán rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt

Việc chẩn đoán rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt cần phải xem xét mức độ ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày. Bác sĩ sẽ bắt đầu kiểm tra sức khỏe tổng quát để loại trừ nguyên nhân do bệnh lý thể chất. Nếu không có vấn đề về thể chất, người bệnh sẽ được đánh giá tâm lý chuyên sâu để xác định chính xác tình trạng.

Đối với trẻ em, những nỗi sợ như sợ bóng tối, quái vật sẽ tự biến mất theo thời gian. Tuy nhiên, nếu nỗi ám ảnh kéo dài đến tuổi trưởng thành và gây ảnh hưởng đến sinh hoạt, học tập, cần phải được thăm khám sớm. Qua đó giúp quá trình điều trị dễ dàng, hiệu quả hơn rất nhiều.

Tiêu chí để chẩn đoán rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt:

• Luôn cảm thấy lo lắng, hoảng sợ cực độ khi đối diện với một tình huống/đối tượng cụ thể, trẻ nhỏ có phản ứng như bám chặt vào người thân hoặc khóc lóc
• Những tình huống/đối tượng gây sợ hãi có thể lập tức kích hoạt cảm giác lo âu, căng thẳng tột độ ngay khi tiếp xúc
• Người bệnh tìm cách tránh né hoàn toàn hoặc cố gắng chịu đựng trong trạng thái bất an
• Mức độ lo lắng và sợ hãi không phù hợp với mức độ nguy hiểm thực tế của tình huống, đối tượng
• Tình trạng sợ hãi kéo dài ít nhất 6 tháng mà không có dấu hiệu thuyên giảm
• Những ảnh hưởng từ chứng rối loạn này gây ra nhiều khó khăn trong công việc, học tập, các mối quan hệ xã hội.
• Không liên quan đến các dạng rối loạn tâm thần khác, cần được phân biệt rõ ràng để tránh chẩn đoán nhầm

Phương pháp điều trị rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt

Nỗi ám ảnh sợ chuyên biệt có thể gây ảnh hưởng lớn đến cuộc sống, nhưng may mắn là nó hoàn toàn có thể kiểm soát được. Việc điều trị đúng cách giúp người bệnh dần đối mặt với nỗi sợ hãi và lấy lại sự cân bằng trong cuộc sống.

1. Điều trị hóa dược

Điều trị hóa dược là phương pháp hỗ trợ hữu ích trong việc kiểm soát nỗi sợ hãi. Các loại thuốc này giúp làm giảm lo lắng và hoảng loạn, mang lại sự thư giãn cho người bệnh khi đối diện với tình huống/đối tượng gây ám ảnh.

• Thuốc ức chế beta: Thuốc có tác dụng làm giảm phản ứng cơ thể như tim đập nhanh, tăng huyết áp, run rẩy do lo lắng khi đối mặt với tình huống sợ hãi. Nó được sử dụng trong trường hợp như thuyết trình trước đám đông, đi máy bay.
• Thuốc an thần: Thuốc benzodiazepine giúp giảm lo lắng và khiến cơ thể cảm thấy thư giãn, nhưng cần được sử dụng thận trọng vì nguy cơ gây nghiện. Chúng có thể là sự lựa chọn tốt khi phải đối mặt với tình huống lo lắng tạm thời như trước một cuộc phỏng vấn quan trọng.

2. Trị liệu tâm lý

Trị liệu tâm lý mang đến những phương pháp hiệu quả giúp bạn dần kiểm soát và vượt qua nỗi sợ hãi cụ thể của mình. Liệu pháp tiếp xúc và liệu pháp nhận thức – hành vi là hai lựa chọn được đánh giá cao trong việc giải quyết những vấn đề này.

• Liệu pháp tiếp xúc:

Liệu pháp tiếp xúc giúp bạn làm quen dần với nỗi sợ hãi để thay đổi phản ứng tiêu cực trước các tình huống đáng sợ. Bắt đầu từ việc nhìn hình ảnh, rồi tiến đến việc tiếp xúc thực tế, bạn sẽ dần cảm thấy thoải mái hơn. Ví dụ, nếu bạn sợ thang máy thì có thể từ từ thử bước vào và sử dụng thang máy với sự hỗ trợ của chuyên gia.

Đồng thời liệu pháp giúp bạn học cách đối diện và làm chủ tình huống đáng sợ một cách an toàn, khoa học. Các bài tập tiếp xúc được tăng dần mức độ từ dễ đến khó, giúp bạn tự tin hơn khi đối mặt với nỗi sợ của mình. Nếu thấy căng thẳng, chuyên gia tâm lý sẽ hướng dẫn thực hiện kỹ thuật thư giãn để giảm lo âu.

• Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT):

Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) giúp bạn thay đổi cách nhìn nhận và ứng phó với nỗi sợ hãi của mình. Thông qua v thay đổi suy nghĩ tiêu cực và tập trung vào hành động tích cực, bạn sẽ học cách kiểm soát cảm xúc của mình. Việc này mang lại sự tự tin và hỗ trợ nhiều người làm chủ cảm xúc thay vì để chúng chi phối.

Đây là phương pháp trị liệu lâu dài để bạn học cách đối phó với lo lắng lâu dài. Bạn sẽ được hướng dẫn nhận diện và thay thế mọi bi quan thành tích cực nhằm giảm sự lo âu khi khó khăn. Với CBT, bạn có thể duy trì sự bình tĩnh ngay cả khi phải đối mặt với nỗi sợ hãi.

Khi bị rối loạn ám ảnh sợ chuyên biệt, cảm giác bất an có thể khiến bạn cảm thấy cô đơn, nhưng đừng quên các biện pháp điều trị hiện nay đã mang lại hy vọng cho rất nhiều người. Hãy luôn nhớ rằng, việc chữa trị càng sớm sẽ giúp bạn tránh khỏi những hậu quả tiêu cực lâu dài.

Có thể bạn quan tâm:

• Rối loạn tâm thần tiền kinh nguyệt (PMDD) và điều cần biết
• Rối loạn hỗn hợp lo âu và trầm cảm: Triệu chứng và điều trị
• Rối loạn lo âu lan tỏa (GAD): Triệu chứng và phác đồ điều trị