Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD): Biểu hiện và cách khắc phục

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) là một trong những rối loạn sức khỏe tâm thần mãn tính, thường gặp. Đặc trưng bởi sự lặp đi lặp lại của các suy nghĩ, khiến cá nhân cảm thấy bị ép buộc phải thực hành vi mang tính nghi thức để giảm căng thẳng, lo lắng. 

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) là gì?

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (Obsessive Compulsive Disorder, viết tắt: OCD) là rối loạn tâm thần, thuộc một trong những dạng thường gặp của rối loạn lo âu. Còn được gọi là rối loạn ám ảnh cưỡng bức hay rối loạn ám ảnh nghi thức.

Đặc trưng của OCD là tình trạng những ý nghĩ, cảm giác hoặc biểu tượng xuất hiện thường xuyên đến mức ám ảnh quá mức. Khiến cá nhân phải thực hiện các nghi thức, hành vi không mong muốn mà họ cảm giác như bị ép buộc để giảm lo âu, căng thẳng.

Mặc dù biết các hành động này là không thật sự cần thiết, tuy nhiên, để giảm căng thẳng, lo lắng, người bị OCD vẫn thực hiện các hành động ấy. Chỉ khi thực hiện thì lo âu, căng thẳng của họ mới được giải tỏa. Theo thống kê, có khoảng 2 – 3% dân số thế giới gặp phải tình trạng này. Nó xảy ra ở cả trẻ em lẫn người lớn.

Biểu hiện của rối loạn ám ảnh cưỡng chế

Người mắc rối loạn ám ảnh cưỡng chế thường có cả những biểu hiện ám ảnh và triệu chứng cưỡng chế. Sự ám ảnh, cưỡng chế này vượt quá mức thực tế, ảnh hưởng nhiều đến công việc và chất lượng cuộc sống của họ.

1. Biểu hiện ám ảnh

Nỗi ám ảnh (Obsessions) là những suy nghĩ, sự thôi thúc gợi nhớ về các hình ảnh không mong muốn nhưng lặp đi lặp lại nhiều lần, gây lo lắng, khó chịu cho người bị OCD. Khiến họ bứt rứt, khó chịu, phải thực hiện hành vi để loại bỏ suy nghĩ ấy.

Một số triệu chứng ám ảnh gồm:

• Các ám ảnh thường liên quan đến sợ ô nhiễm, sợ bụi bẩn, sợ lây bệnh
• Suy nghĩ lặp đi lặp lại gây lo lắng khó chịu
• Hoài nghi và cần kiểm tra liên tục
• Muốn mọi thứ phải đối xứng và có thứ tự
• Suy nghĩ lặp đi lặp lại về tội lỗi, sợ không sống đúng nguyên tắc tôn giáo, đạo đức
• Khó kiểm soát về việc làm hại bản thân hoặc người khác
• Nghi ngờ hoặc gặp khó khăn phớt lờ những sự không chắc chắn
• Có những suy nghĩ không mong muốn về tình dục hoặc bạo lực
• Sợ hãi về sự an toàn của bản thân hoặc người thân

2. Biểu hiện cưỡng chế (Compulsions)

Cưỡng chế ở người mắc rối loạn ám ảnh cưỡng chế là các hành vi lặp đi lặp mà họ cảm thấy bị ép buộc thực hiện để giảm lo âu, bồn chồn từ các ám ảnh.

Các hành vi này thường là:

• Rửa tay nhiều lần, có khi rửa tay đến mức da tay thô ráp, trầy xước
• Kiểm tra cửa đã khóa hay chưa, bếp đã tắt hay chưa
• Sắp xếp đồ vật theo một trật tự nhất định
• Đếm số hoặc lặp lại các cụm từ nhất định
• Lặp lại lời nói hoặc hành động
• Tích trữ đồ vật, không thể bỏ đồ cũ hay đồ vật không còn giá trị…

Một người được chẩn đoán OCD sẽ có những đặc điểm gồm:

• Mất ít nhất 60 phút để thực hiện hành vi ám ảnh
• Giảm lo âu, căng thẳng nếu thực hiện các hành vi này
• Nhận biết hành động của mình là thừa thãi, mất thời gian nhưng không thể khống chế
• Các suy nghĩ, hành động ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống.

Các loại rối loạn ám ảnh cưỡng chế

Rối loạn nghi thức có rất nhiều loại khác nhau, một cá nhân có thể mắc một hoặc trải qua sự kết hợp của nhiều loại ám ảnh khác nhau. Mức độ nghiêm trọng của OCD sẽ có sự khác biệt ở từng người.

Dưới đây là một số loại rối loạn ám ảnh phổ biến:

• OCD sạch sẽ: Lo lắng về vi trùng, bệnh tật; suy nghĩ về cảm giác bẩn thiểu; sợ tiếp xúc với virus, máu, các nguồn ô nhiễm… Gây ra các hành vi nghi thức như rửa tay, chà bề mặt, rửa sạch các vật dụng bị cho là ô nhiễm.
• Trật tự và đối xứng: Yêu cầu cao về sự đối xứng và sắp xếp của đồ dùng, vật dụng, các hạng mục, gây ra hành vi buộc phải sắp xếp đồ dùng hoặc vật dụng cho đến khi vừa ý.
• Cầu toàn: Ám ảnh bởi chủ nghĩa hoàn hảo, gây ra các hành vi cưỡng chế để mọi thứ trở nên hoàn hảo.
• Kiểm tra OCD: Luôn có những suy nghĩ ám ảnh quanh nỗi sợ bị tổn hại hoặc hậu quả tiêu cực. Gây ra hành vi cưỡng chế kiểm tra lặp đi lặp lại như kiểm tra đồ dùng cá nhân, kiểm tra ổ khóa, thiết bị.
• OCD mê tín: Có niềm tin phi lý, quá mức về sức mạnh của một số sự vật, hành động, gây ra các hành vi cưỡng chế hoặc nghi lễ tinh thần để giảm căng thẳng. Ví dụ: Cố gắng thực hiện hành động theo con số may mắn của họ. Chẳng hạn, phải bật và tắt công tắc đèn bảy lần.
• OCD tôn giáo hoặc đạo đức: Có những ám ảnh liên quan đến nỗi sợ phạm tội, vi phạm quy tắc đạo đức, luôn lo lắng , quan ngại quanh phán đoán đạo đức.
• Rối loạn ám ảnh cưỡng chế đếm số: Đặc trưng bởi nỗi ám ảnh với các con số và việc đếm số, dẫn đến hành vi đếm đồ vật, đếm số trong đầu ở một thời điểm cụ thể.
• OCD tích trữ: Có nỗi ám ảnh về việc vứt bỏ thứ gì đó sẽ gây hại cho bản thân và người khác, có nhu cầu thu thập một số vật phẩm nhất định để tự bảo vệ bản thân. Gây ra hành vi mua và tích trữ cùng một mặt hàng ngay cả khi bản thân không cần nhiều.

Nguyên nhân gây rối loạn ám ảnh cưỡng chế

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế rất phức tạp, nguyên nhân gây ra tình trạng này vẫn chưa được xác định cụ thể. Tuy nhiên, OCD có thể liên quan mật thiết yếu yếu tố sinh học, môi trường kết hợp với yếu tố tâm lý và di truyền.

Các nguyên nhân gây rối loạn ám ảnh cưỡng chế có thể kể đến như:

• Thiếu hụt chất dẫn truyền: Do thiếu hụt chất dẫn truyền thần kinh Serotonin hoặc do cấu trúc và chức năng não bộ
• Bất thường não bộ: Có sự khác biệt ở võ nào trước và cấu trúc dưới vỏ não của người mắc OCD với người bình thường.
• Hội chứng PANPAS: Các rối loạn thần kinh tự miễn xảy ra ở trẻ từng bị nhiễm trùng liên cầu khuẩn như sốt ban đỏ, viêm họng liên cầu khuẩn…
• Di truyền: OCD có tính chất di truyền, nếu gia đình có ba hoặc mẹ mắc OCD thì tỷ lệ con mắc OCD là rất cao
• Do sự cầu toàn quá mức: OCD thường xuất hiện ở người có xu hướng cầu toàn, quá lo lắng về lỗi lầm hoặc trẻ bị ảnh hưởng từ người thân, cha mẹ khi chứng kiến các hành vi này thường xuyên.
• Sang chấn tâm lý: Do các sự kiện căng thẳng như ly hôn, mất người thân, tổn thương thời thơ ấu, sang chấn tâm lý.
• Thay đổi nội tiết tố: Sự thay đổi nổi tiết tố trong giai đoạn dậy thì, mang thai hoặc sau sinh cũng có liên quan đến sự xuất hiện của các triệu chứng OCD.

Ảnh hưởng của OCD đến cuộc sống

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế là một loại rối loạn tâm thần thường gặp. Người bị OCD thường nhận thấy sự thừa thãi vô lý rõ ràng trong suy nghĩ và hành động của mình nhưng không có biện pháp khống chế, khắc phục. Nếu cố tình không thực hiện, cảm giác lo âu, căng thẳng sẽ ngày càng gia tăng khiến họ bứt rứt không yên.

OCD ảnh hưởng hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của cá nhân. Có thể gây ra các vấn đề sau:

• Gây lãng phí thời gian: Người bị OCD thường phải mất nhiều thời gian để thực hiện hành vi cưỡng chế, điều này gây lãng phí thời gian, ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày.
• Làm giảm khả năng tập trung, ảnh hưởng công việc, học tập: Những suy nghĩ ám ảnh lặp đi lặp lại khiến cá nhân rơi vào căng thẳng, lo âu quá mức. Dẫn đến giảm khả năng tập trung, cản trở công việc hoặc học tập.
• Ảnh hưởng đến quan hệ xã hội: Các suy nghĩ ám ảnh và hành vi cưỡng chế khiến người bị OCD trở nên bất thường, dở hơi trong mắt người khác, gây khó khăn trong việc duy trì các mối quan hệ.

Phương pháp chẩn đoán rối loạn ám ảnh cưỡng chế

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế hay rối loạn ám ảnh nghi thức được chẩn đoán bởi bác sĩ tâm lý hoặc bác sĩ chuyên khoa thần kinh. Việc chẩn đoán chủ yếu dựa vào biểu hiện lâm sàng. OCD được chẩn đoán dựa theo Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần DSM-5-TR.

Việc chẩn đoán cần dựa trên sự có mặt của biểu hiện ám ảnh hoặc biểu hiện hành vi cưỡng chế hoặc cả hai. Các tiêu chí chẩn đoán gồm:

• Có biểu hiện ám ảnh, cưỡng chế hoặc cả hai
• Những ám ảnh, cưỡng chế này chiếm nhiều thời gian
• Hành vi cưỡng chế hoặc suy nghĩ ám ảnh gây đau khổ, ảnh hưởng đến công việc và cuộc sống
• Các triệu chứng này không xảy ra do rượu bia, thuốc, chất kích thích hoặc bệnh lý
• Triệu chứng không thể giải thích bằng các vấn đề sức khỏe tâm thần khác như rối loạn ăn uống, rối loạn lo âu tổng quát…

Cách khắc phục rối loạn ám ảnh cưỡng chế

Khi có các dấu hiệu nghi ngờ mắc rối loạn ám ảnh cưỡng chế, bạn nên tìm đến bác sĩ hoặc chuyên gia chuyên khoa tâm lý để được tư vấn hỗ trợ. OCD được chẩn đoán dựa theo DSM IV hoặc ICD-10. Tùy vào tình trạng cụ thể mà bác sĩ sẽ đưa ra biện pháp can thiệp phù hợp.

Các phương pháp khắc phục rối loạn ám ảnh cưỡng chế bao gồm:

1. Liệu pháp tâm lý

Liệu pháp tâm lý hay tâm lý trị liệu được khuyến khích áp dụng để làm giảm các triệu chứng khó chịu do OCD gây ra. Thường là:

• Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT): Tập trung vào việc thay đổi suy nghĩ và hành vi của người bị OCD. Giúp cá nhân đối mặt với các tác nhân gây ám ảnh một cách từ từ và không thực hiện các hành vi cưỡng chế.
• Liệu pháp tiếp xúc và phản ứng (ERP): Là một loại CBT, được thực hiện bắt cách tiếp xúc dần với những hình ảnh, tình huống mà cá nhân cảm thấy sợ hãi và yêu cầu chống lại việc thực hiện hành vi cưỡng chế nghi thức.
• Liệu pháp chấp nhận và cam kết (ACT): Giúp cá nhân chấp nhận các cảm xúc, suy nghĩ không mong muốn mà không phải cố gắng loại bỏ chúng.

2. Sử dụng thuốc

Việc dùng thuốc thường chỉ được áp dụng cho một số trường hợp nhất định theo chỉ định của bác sĩ. Các thuốc này có thể gây ra tác dụng phụ, tuyệt đối không được tự ý sử dụng. Một số thuốc được dùng để khắc phục triệu chứng của OCD thường là:

• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc
• Thuốc chống trầm cảm ba vòng
• Thuốc chống lo âu

Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin (SRI), thuốc tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI) và thuốc chống trầm cảm ba vòng được sử dụng phổ biến nhất trong điều trị OCD. Trong đó, các thuốc SSRI được FDA chấp thuận trong điều trị gồm:

• Thuốc Fluoxetin
• Thuốc Paroxetin
• Thuốc Fluvoxamin
• Thuốc Sertralin

Việc dùng thuốc phải tuân theo chỉ định của bác sĩ. Tuyệt đối không tự ý mua và sử dụng thuốc. Quá trình điều trị bằng phải phải mất từ 8 – 12 tuần thì thuốc mới bắt đầu phát huy tác dụng.

3. Can thiệp hỗ trợ từ gia đình và xã hội

Sự đồng hành, hỗ trợ từ gia đình và xã hội có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Tốt nhất nên:

• Tạo môi trường hỗ trợ, hiểu biết để giúp người bị OCD vượt qua giai đoạn khó khăn
• Gia đình, bạn bè nên tạo môi trường thoải mái, khuyến khích cá nhân tuân thủ liệu trình trị liệu và tích cực tham gia các hoạt động xã hội
• Trang bị kiến thức, hiểu biết về OCD

4. Các kỹ thuật tự hỗ trợ

Bản thân người mắc OCD cần biết cách giải tỏa căng thẳng, lo âu, tự hỗ trợ chính mình vượt qua rối loạn ám ảnh cưỡng chế. Có thể thực hiện bằng cách:

• Xây dựng lối sống lành mạnh, ăn uống cân đối, ngủ đủ giấc đúng giờ, hoạt động thể chất đều đặn
• Học cách quản lý căng thẳng thông qua các kỹ thuật như hít thở sâu, thiền, yoga
• Tạo lập thói quen ghi lại các suy nghĩ ám ảnh và hành vi cưỡng chế để hiểu rõ hơn về mẫu hành vi.

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế OCD có thể điều trị dứt điểm không?

Không thể chữa khỏi hoàn toàn hội chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế. OCD là một bệnh lý mãn tính có thể xuất hiện trong một số tình huống nhất định và kéo dài suốt đời. Đến nay, các nghiên cứu vẫn chưa thể xác định chính xác nguyên nhân của OCD. Do đó, các phương pháp điều trị cũng không có hiệu quả trong điều trị dứt điểm OCD.

Các liệu pháp tâm lý được đánh giá cao trong triển vọng điều trị rối loạn ám ảnh cưỡng chế. Trong đó, liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) và liệu pháp tiếp xúc và phản ứng (ERP) có thể mang đến nhiều hiệu quả  đáng kể. CBT được xem là tiêu chuẩn vàng trong trị liệu tâm lý với người mắc OCD.

Tiên lượng của OCD ở mỗi người là khác nhau, tình trạng này thường kéo dài suốt đời, có thể tăng hoặc giảm. Người mắc hội chứng này nếu được điều trị, can thiệp đúng cách sẽ giảm đáng kể triệu chứng, cải thiện chất lượng cuộc sống, công việc và chức năng xã hội.

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế sẽ thế nào nếu không điều trị? Nếu không điều trị, nỗi ám ảnh và các hành vi cưỡng chế sẽ khó phá vỡ, ảnh hưởng nhiều đến chất lượng cuộc sống. Càng kéo dài thì OCD càng khó điều trị do những thay đổi về cấu trúc não đã diễn ra.

Cần làm gì khi mắc rối loạn ám ảnh cưỡng chế?

Khi có các dấu hiệu nghi ngờ mắc OCD, cần sớm thăm khám bác sĩ để được chẩn đoán và điều trị. Người mắc OCD cần phải chấp nhận những suy nghĩ ám ảnh cưỡng chế của bản thân. Từ đó tìm kiếm giải pháp để điều trị, kiểm soát triệu chứng, giảm thiểu những ảnh hưởng của OCD đến cuộc sống.

Khi được chẩn đoán mắc OCD, người bệnh cần:

• Chấp nhận kết quả chẩn đoán
• Sử dụng thuốc và điều trị theo chỉ định
• Không tự ý ngưng sử dụng thuốc hoặc thay đổi liều lượng thuốc
• Dành thời gian cho những người thân yêu
• Thực hành các kỹ thuật thư giãn
• Tập thể dục thường xuyên, ăn uống lành mạnh
• Tham gia nhóm hỗ trợ cho người mắc chứng OCD.

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế là tình trạng phức tạp, cần có sự can thiệp hỗ trợ từ các chuyên gia để khắc phục, cải thiện đúng cách. Do đó, nếu có các biểu hiện nghi ngờ mắc OCD, bạn nên tìm đến các bác sĩ tâm lý hoặc chuyên gia chuyên khoa tâm lý để được hỗ trợ.

Có thể bạn quan tâm:

• Trầm cảm theo mùa (SAD): Biểu hiện cách khắc phục, phòng ngừa
• Hội chứng Trầm cảm cười: Biểu hiện và biện pháp khắc phục