Các dấu hiệu trầm cảm ở tuổi dậy thì: Cách chữa & phòng tránh

Trầm cảm tuổi dậy thì là một dạng rối loạn tâm lý, xảy ra phổ biến ở độ tuổi thanh thiếu niên, từ 10 – 18 tuổi. Đặc trưng bởi các biểu hiện như cảm xúc bất ổn, dễ cáu kỉnh, tức giận, hay xảy ra xung đột với người khác, khó tập trung, có cảm giác bi quan, tuyệt vọng… 

Trầm cảm tuổi dậy thì là gì?

Trầm cảm tuổi dậy thì là rối loạn cảm xúc xảy ra ở trẻ thanh thiếu niên trong độ tuổi dậy thì. Đây là độ tuổi mà trẻ có sự thay đổi rõ rệt về tâm sinh lý, trẻ có xu hướng rời xa gia đình, có nhiều sự chuyển biến trong thế giới nội tâm.

Những thay đổi từ ngoại hình, vóc dáng, thể chất và suy nghĩ, tình cảm khiến trẻ gặp khó khăn trong việc thích nghi. Đặc biệt, sự rối loạn, không ổn định của hormone khiến tâm lý trẻ có nhiều biến đổi bất thường, rất dễ khiến con rơi vào tình trạng trầm cảm tuổi dậy thì.

Trầm cảm tuổi dậy thì cũng giống với các dạng trầm cảm khác. Tuy nhiên, những biểu hiện của loại trầm cảm này khó nhận biết, dễ bị bỏ qua vì cho rằng đây chỉ là những biến đổi do ảnh hưởng của quá trình dậy thì ở trẻ.

Theo thống kê, ước tính có khoảng 5 – 8% trẻ trong độ tuổi dậy thì có biểu hiện trầm cảm, trong đó nữ nhiều hơn nam. Nếu không được phát hiện và can thiệp kịp thời, trẻ sẽ gặp nhiều ảnh hưởng tiêu cực. Thậm chí, đã có nhiều trẻ có hành vi tự hại, tự sát do trầm cảm tuổi dậy thì gây ra.

9 Dấu hiệu nhận biết trầm cảm ở tuổi dậy thì

Các triệu chứng của trầm cảm thường khởi phát từ từ, đi từ nhẹ đến nặng. Mỗi cá nhân sẽ có những biểu hiện khác nhau, đồng thời các dấu hiệu trầm cảm ở tuổi dậy thì cũng sẽ có một số khác biệt nhất định so với trầm cảm ở người trưởng thành.

Tuy nhiên, đa phần, các trường hợp trầm cảm ở tuổi dậy thì cũng sẽ có những dấu hiệu nhận biết điển hình dưới đây:

1. Nét mặt buồn bã, cảm xúc thất thường

Trẻ dễ thấy buồn bã, chán nản, tuyệt vọng, thấy mình không được quan tâm, không còn quan trọng trong mắt người khác. Cảm giác này có thể xuất hiện, kéo dài và không có lý do rõ ràng.

Có thể dễ dàng nhận biết thông qua nét mặt, khí sắc u sầu, ủ rũ của trẻ. Trẻ thường có nét mặt buồn bã, chán nản hay thở dài. Nhìn vào trẻ có thể thấy rõ sự mệt mỏi, cảm giác tiêu cực, đơn điệu.

2. Thay đổi thói quen ăn uống và giấc ngủ

Trẻ có thể chán ăn, ăn ít hoặc không muốn ăn dẫn đến giảm cân đột ngột. Thường kèm theo mất ngủ, khó ngủ, thức dậy sớm và không thể ngủ lại. Hoặc có những trẻ ăn nhiều, tăng cân đột ngột kèm theo ngủ nhiều quá mức.

Đa phần các trường hợp trẻ trầm cảm chủ yếu gặp phải tình trạng chán ăn, ăn uống không ngon miệng. Rất nhiều trẻ thường xuyên mệt mỏi, khó ngủ, mất ngủ. Hậu quả là trẻ sụt giảm cân năng nghiêm trọng, gây đi trông thấy. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp trẻ ngủ nhiều, ăn nhiều, đặc biệt là những thực phẩm chứa nhiều đường và tinh bột.

3. Mệt mỏi, thiếu năng lượng

Trẻ có thể thấy mệt mỏi, uể oải, chán nản, không có năng lượng, không muốn bắt đầu mọi việc. Có thể thấy rõ sự mệt mỏi ở trẻ mắc trầm cảm tuổi dậy thì. Trẻ không có hứng thú với mọi thứ, gặp khó khăn trong việc bắt đầu bất kỳ một việc gì. Thể hiện ở sự chậm chạp trong đi đứng hoặc khi được cha mẹ sai việc.

4. Khó tập trung, thành tích học tập giảm sút

Thường xuyên lơ đãng, suy nghĩ vẩn vơ, gặp khó khăn trong việc tập trung vào học tập hay các hoạt động khiến kết quả học tập giảm sút. Mất tập trung, thành tích học tập giảm sút cũng là một trong những dấu hiệu trầm cảm ở tuổi dậy thì phổ biến.

Trẻ gặp khó khăn trong việc tập trung suy nghĩ. Trong đầu trẻ có rất nhiều suy nghĩ hỗn loạn, nhiễu loạn tâm trí và cảm xúc. Khiến trẻ khó tập trung, ghi nhớ, đưa ra quyết định. Không chỉ vậy, trẻ mắc trầm cảm tuổi dậy thì thường dễ mất hứng thú, động lực cố gắng. Điều này khiến thành tích học tập của trẻ giảm sút đáng kể.

5. Mất hứng với những hoạt động từng rất yêu thích

Mất hứng thú, không còn muốn tham gia vào các hoạt động đã từng đam mê, yêu thích. Những suy nghĩ tiêu cực về tương lai khiến trẻ cảm giác chán chường, cho rằng việc cố gắng, nỗ lực cũng không thể thành công, không có kết quả.

6. Cảm giác tự ti, tội lỗi, vô dụng

Trẻ có thể thường xuyên cảm thấy tự ti về ngoại hình, năng lực, cảm thấy mình vô dụng, không có giá trị. Trẻ nhạy cảm với thất bại, sự từ chối, cảm giác bản thân không phải là đứa trẻ đáng được yêu thương vì phụ kỳ vọng của cha mẹ, thầy cô.

Trẻ tự ti, dễ tự ái và phản ứng gay gắt với những lời nói trêu chọc. Trẻ cũng có sự hướng tự phê bình, so sánh bản thân với người khác. Trẻ mắc trầm cảm tuổi dậy thì luôn có cảm giác bản thân vô dụng, luôn áy náy vì những lỗi lầm nhỏ nhặt của bản thân.

7. Hay cáu gắt, giận giữ, có xu hướng tự cô lập

Đây cũng là một trong những biểu hiện thường gặp. Trẻ thường nóng giận vô cớ, dễ kích động, dễ bùng nổ cảm xúc vì những điều hết sức nhỏ nhặt. Trẻ cũng thường thu mình, không thích giao tiếp trò chuyện với người xung quanh.

Trẻ dễ xuất hiện các hành vi chống đối, cãi lời cha mẹ, thể hiện bằng cách tranh cãi, phản kháng, từ chối các yêu cầu của người lớn. Cảm xúc của trẻ thường mãnh liệt, bốc đồng, căng thẳng. Điều này khiến cha mẹ có cảm giác con ngỗ nghịch, bất trị. Nếu không xử lý đúng cách dễ gây mâu thuẫn, rạn nứt mối quan hệ gia đình.

8. Có hành vi tự hủy hoại

Thường là cắt da, rạch tay, hút thuốc lá, uống rượu, chơi game, sử dụng ma túy, chất gây nghiện… Trầm cảm tuổi dậy thì khiến trẻ có cảm giác chán nản, buồn bã. Trẻ bi quan, tuyệt vọng, liên tục phủ nhận bản thân, cho rằng mình thất bại, không được yêu thương, phụ sự kỳ vọng của cha mẹ.

Những rối loạn cảm xúc khi mắc trầm cảm dễ khiến trẻ rơi vào tình trạng lạm dụng chất hoặc xuất hiện các hành vi tự hại để giải tỏa cảm xúc của bản thân. Tình trạng này sẽ nghiêm trọng hơn khi cha mẹ thiếu sự thấu hiểu, không biết hỗ trợ trẻ đúng cách.

9. Suy nghĩ về cái chết hoặc tự tử

Nếu trẻ thường nói về cái chết, hãy hết sức cẩn thận, đây là dấu hiệu nghiêm trọng chứng tỏ trẻ đang rơi vào tình trạng trầm cảm nặng, rất nguy hiểm. Ngoài ra, có thể phát hiện thông qua các dấu hiệu như thường xuyên đau đầu, đau nhức cơ thể không rõ nguyên do. Tác phong lôi thôi, bỏ bê việc vệ sinh cá nhân, kết quả học tập giảm sút…

Nguyên nhân gây trầm cảm tuổi dậy thì

Đến nay, nguyên nhân gây trầm cảm nói chung và trầm cảm tuổi dậy thì nói riêng vẫn chưa được xác định rõ ràng. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, tình trạng này có thể liên quan đến sự cộng hưởng giữa yếu tố môi trường và yếu tố nội sinh.

Các nguyên nhân gây trầm cảm ở tuổi dậy thì có thể kể đến như:

• Thay đổi nội tiết tố: Sự gia tăng đột ngột của estrogen gây mất cân bằng nội tiết tố, rối loạn cảm xúc, dễ khiến trẻ rơi vào trầm cảm.
• Áp lực, căng thẳng cuộc sống: Áp lực từ việc học tập, từ gia đình, mối quan hệ bạn bè khiến trẻ căng thẳng, lo âu rối loạn cảm xúc.
• Yếu tố di truyền: Gia đình có ba hoặc mẹ hoặc cả ba mẹ có tiền sử trầm cảm có thể tăng nguy cơ trầm cảm ở trẻ.
• Yếu tố tâm lý: Sự tự ti về ngoại hình, năng lực của bản thân, sự thiếu quan tâm hoặc kiểm soát quá mức của ba mẹ. Hoặc trẻ có thể bắt chước những suy nghĩ tiêu cực từ môi trường, từ thần tượng hoặc người xung quanh.
• Yếu tố xã hội: Bạo lực học đường, thay đổi môi trường sống, mất mát người thân, ba mẹ ly hôn, trẻ bị bạo hành lạm dụng, sang chấn tâm lý thời thơ ấu…
• Mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh: Sụt giảm serotonin có thể gây ra hàng loạt vấn đề thậm chí có thể trầm cảm tuổi dậy thì.
• Nguyên nhân khác: Trẻ có tính nhút nhát, yếu đuối, cơ thể có khuyết điểm, có vấn đề tâm thần khác, trẻ nhận ra giới tính thật của bản thân hoặc sống trong môi trường độc hại…

Tại sao tình trạng trầm cảm thường xảy ra ở tuổi dậy thì?

Có rất nhiều nguyên nhân gây ra trầm cảm, trầm cảm có thể xuất hiện ở bất kỳ độ tuổi nào nhưng phổ biến nhất là giai đoạn tuổi dậy thì. Trầm cảm thường xảy ra ở tuổi dậy thì vì lúc này, cơ thể trẻ có sự thay đổi mạnh mẽ về nội tiết tố. Ở bé gái, là sự gia tăng đột ngột của hormone estrogen và ở bé trai là sự gia tăng mạnh mẽ của testosterone.

Giai đoạn này, trẻ có những thay đổi rõ ràng về mặt tâm sinh lý, có thể tác động đến tỷ lệ trầm cảm. Trẻ trở nên nhạy cảm, có xu hướng muốn được khẳng định bản thân và được thừa nhận. Ở giai đoạn chuyển giao từ một đứa trẻ thành người lớn, trẻ có nhiều thay đổi về ngoại hình, tâm sinh lý. Nếu không con định hướng, giải tỏa, trẻ dễ bị sốc bởi những lời chọc ghẹo từ bạn bè, người xung quanh, lâu ngày đè nặng tâm lý dẫn đến trầm cảm.

Đồng thời, trầm cảm tuổi dậy thì cũng đến từ áp lực học tập và kỳ vọng quá mức từ cha mẹ. Trẻ trong độ tuổi dậy thì rất dễ mắc trầm cảm tuổi học đường. Một nghiên cứu của Bệnh viện Nhi Trung Ương tại Hà Nội cho thấy, có 26,1% trẻ có dấu hiệu trầm cảm, 33% trẻ tham gia có biểu hiện stress.

Trầm cảm tuổi dậy thì có nguy hiểm không?

Theo UNICEF, có 10 – 30% trẻ vị thành niên Việt Nam mắc các rối loạn về sức khỏe tâm thần, tuy nhiên, chỉ có 20% trẻ được trị liệu tâm lý. Rất nhiều phụ huynh cho rằng con ngỗ nghịch, thiếu dạy bảo hoặc cho rằng trẻ chỉ đang giả vờ, chống đối cha mẹ mà không biết rằng con mắc trầm cảm.

Trầm cảm tuổi dậy thì nghiêm trọng và nguy hiểm hơn những gì chúng ta nghĩ. Trẻ giai đoạn tuổi dậy thì trải qua nhiều biến đổi về tâm sinh lý, đây là giai đoạn quan trọng trong quá trình phát triển của trẻ. Những ảnh hưởng của trầm cảm tuổi dậy thì có thể kể đến như:

• Kết quả học tập giảm sút: Trẻ thiếu tập trung, khả năng ghi nhớ kém, không có động lực cố gắng, nỗ lực khiến thành tích học tập của trẻ giảm sút, không bắt kịp chương trình học.
• Tăng nguy cơ bỏ học, ảnh hưởng đến tương lai: Trầm cảm làm gián đoạn quá trình học tập, trẻ chán nản, không hứng thú với việc học tập. Hậu quả là trẻ dễ bỏ học, ảnh hưởng xấu đề tương lai của trẻ.
• Ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất: Trẻ có thể bị mất ngủ, chán ăn, sụt cân hoặc ngủ nhiều, ăn nhiều, tăng cân quá mức. Tình trạng nào cũng ảnh hưởng xấu đến sức khỏe và sự phát triển của trẻ.
• Gây ra hành vi lệch lạc và nguy cơ sử dụng chất: Trẻ chán nản, buồn bã dễ bị kẻ xấu lợi dụng, rủ rê, gia tăng nguy cơ lạm dụng chất kích thích, chất gây nghiện, dễ xuất hiện hành vi phạm tội.
• Dễ có hành vi tự hủy hoại bản thân: Trẻ cảm giác tội lỗi, vô dụng, căng thẳng hoặc đau khổ quá mức. Điều này khiến trẻ dễ có hành vi tự hủy hoại bản thân như cào cáu cơ thể, cắt tay để giải tỏa cảm xúc.
• Tự tử: Cảm giác tuyệt vọng, không được yêu thương khiến trẻ có ý nghĩ và hành động tự tử. Rất nhiều vụ việc trẻ tuổi dậy thì tự tử vì trầm cảm đã xảy ra.

Cách khắc phục trầm cảm tuổi dậy thì

Khi con có các dấu hiệu nghi ngờ mắc trầm cảm, ba mẹ nên trao đổi nhẹ nhàng với con và đưa con đến gặp bác sĩ hoặc chuyên gia chuyên khoa tâm lý để được hỗ trợ. Sau khi kiểm tra, thực hiện các đánh giá tâm lý chuyên sâu, trẻ mắc trầm cảm tuổi dậy thì sẽ được can thiệp điều trị bằng các phương pháp phù hợp.

Các phương pháp khắc phục trầm cảm tuổi dậy thì bao gồm:

1. Liệu pháp tâm lý

Tâm lý trị liệu là một trong những phương pháp được ưu tiên hàng đầu trong việc khắc phục trầm cảm. Các liệu pháp thường được áp dụng là:

• Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT)
• Liệu pháp cá nhân (IPT)
• Liệu pháp gia đình
• Liệu pháp hành vi
• Liệu pháp tâm động học
• Liệu pháp giải quyết vấn đề

Tùy vào các yếu tố gây ra trầm cảm mà áp dụng liệu pháp can thiệp phù hợp. Để vượt qua trầm cảm thường phải có sự kết hợp giữa các phương pháp để mang đến hiệu quả tốt nhất. Sự đồng hành của chuyên gia tâm lý cùng gia đình sẽ giúp trẻ vượt qua cơn trầm cảm, trở lại với cuộc sống bình thường.

2. Sử dụng thuốc

Một số loại thuốc có thể được cân nhắc sử dụng để làm giảm triệu chứng trầm cảm. Tuy nhiên, việc dùng thuốc không được khuyến khích vì có thể gây ra nhiều tác dụng phụ. Một số thuốc có thể được cân nhắc dùng thường là:

• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc
• Thuốc chống trầm cảm 3 vòng, đa vòng như Mirtazapin, Clomipramin
• Thuốc an thần, giảm kích động, khó ngủ benzodiazepin
• Thuốc hỗ trợ như viên uống chiết xuất lá bạch quả, Piracetam…

3. Sự hỗ trợ của gia đình, bạn bè, trường học

Gia đình, nhà trường và bạn bè đóng vai trò rất quan trọng trong quá trình điều trị trầm cảm tuổi dậy thì. Để giúp trẻ vượt qua trầm cảm cần:

• Lắng nghe trẻ, tạo môi trường an toàn, thoải mái, không áp lực, không phán xét
• Khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động đội nhóm, hoạt động tình nguyện
• Nhà trường nên tư vấn, có biện pháp can thiệp đối với bạo lực học đường
• Tư vấn trẻ cách đối phó với áp lực học tập và các vấn đề xã hội

4. Thay đổi lối sống, nhận thức cá nhân

Lối sống và nhận thức cá nhân sẽ phần nào giúp trẻ ổn định cảm xúc, vượt qua các rối loạn, bất ổn về sức khỏe tâm thần. Cụ thể như sau:

• Nên tập thể dục đều đặn bằng các hoạt động như bơi lội, chạy bộ, đi bộ… để tăng cường năng lượng, cải thiện tâm trạng
• Xây dựng chế độ dinh dưỡng khoa học, ăn uống đều độ, tránh ăn thức ăn nhanh, đồ ăn nhiều đường, nhiều dầu mỡ
• Tránh sử dụng thiết bị điện tử trước khi đi ngủ, ngủ đúng giờ, đủ giấc để đảm bảo sức khỏe
• Học cách thư giãn, kiểm soát cảm xúc bằng thiền, yoga, kỹ thuật hít thở sâu. Hoặc tham gia các hoạt động nghệ thuật như vẽ, viết, chơi nhạc cụ…
• Điều chỉnh nhận thức, suy nghĩ, loại bỏ những cảm xúc tiêu cực, bỏ ngoài tai đánh giá, phán xét ác ý của người khác.

Biện pháp phòng ngừa trầm cảm tuổi dậy thì

Trầm cảm tuổi dậy thì ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, kết quả học tập của trẻ. Trẻ có xu hướng sử dụng rượu bia, thuốc lá, chất kích thích, dễ sa ngã, đánh mất tương lai. Thậm chí, nhiều trẻ còn có hành vi tự hủy hoại và tự sát.

Phòng ngừa trầm cảm tuổi dậy thì là hết sức cần thiết. Có thể phòng ngừa bằng các biện pháp sau:

• Lắng nghe, quan tâm, chia sẻ, trở thành người bạn đồng hành của trẻ
• Không kiểm soát, áp đặt, tạo áp lực, gánh nặng tâm lý cho trẻ
• Quan tâm, yêu thương đúng mực để trẻ không cảm thấy cô đơn
• Tránh để trẻ chơi game, tiếp xúc quá thường xuyên với các thiết bị điện tử
• Tổ chức các chuyến du lịch, các buổi đi chơi, hoạt động ngoài trời cùng con
• Không quá bảo bọc, nuôi chiều cũng không thể quá nghiêm khắc khi giáo dục trẻ
• Dạy trẻ kỹ năng quản lý căng thẳng, kỹ năng giải quyết vấn đề
• Khuyến khích con tham gia các hoạt động xã hội lành mạnh
• Giáo dục trẻ về tác hại của chất kích thích, giám sát để con không sử dụng chất kích thích…

Tuổi dậy thì là giai đoạn chuyển tiếp từ tuổi thơ sang tuổi trưởng thành. Con sẽ có rất nhiều thay đổi về tâm sinh lý và rất dễ rơi vào tình trạng rối loạn cảm xúc. Vì vậy, hãy quan tâm, yêu thương, bao dung và chú ý trong việc dạy dỗ con ở giai đoạn này. Nếu phát hiện con có dấu hiệu trầm cảm tuổi dậy thì, cần tìm đến bác sĩ hoặc chuyên gia chuyên khoa tâm lý để được hỗ trợ kịp thời, đúng cách.

Có thể bạn quan tâm:

• Trầm cảm tuổi học đường: Thực trạng báo động và giải pháp
• Bài Test trầm cảm trẻ vị thành niên RADS (Độ tuổi 10 – 20)