Tâm lý học hành vi là gì? Ví dụ và ứng dụng trong thực tế

Tâm lý học hành vi đã trở thành nền tảng cho nhiều phương pháp trị liệu và ứng dụng trong đời sống hiện đại. Thông qua việc nghiên cứu cách con người phản ứng với các kích thích, nó giúp ta hiểu rõ và xây dựng phương pháp thay đổi hành vi tích cực, mang lại lợi ích lâu dài.

Tâm lý học hành vi là gì?

Tâm lý học hành vi là lĩnh vực nghiên cứu các hành vi có thể quan sát được của con người. Theo quan điểm này, mọi hành vi được thể hiện đều được hình thành từ môi trường xung quanh chứ không phải từ suy nghĩ, cảm xúc bên trong. Tức là các yếu tố như gia đình, bạn bè và xã hội đều góp phần tạo nên cách cá nhân phản ứng và hành động.

Chủ nghĩa hành vi cho rằng mọi hành vi của con người đều thay đổi thông qua quá trình điều kiện hóa. Hành vi được củng cố bằng khen thưởng – trừng phạt làm con người học được cách điều chỉnh để thích nghi. Đây là nền tảng của nhiều phương pháp trị liệu và giáo dục, giúp thay đổi hành vi theo hướng tích cực hơn.

Cơ sở lý thuyết của tâm lý học hành vi

Tâm lý học hành vi là một trường phái khoa học tập trung nghiên cứu các hành vi có thể quan sát được và cách các yếu tố môi trường tác động đến chúng. Cơ sở lý thuyết của nó bao gồm 2 phương pháp học tập quan trọng:

1. Điều kiện cổ điển

Điều kiện cổ điển là phương pháp học tập dựa trên liên kết giữa kích thích tự nhiên và kích thích trung tính. Nhà khoa học Ivan Pavlov là người đầu tiên nghiên cứu phương pháp này, với thí nghiệm nổi tiếng trên chó. Trong thí nghiệm, khi chó nghe tiếng chuông đi kèm với thức ăn thì về sau chỉ cần nghe tiếng là chúng đã tiết nước bọt.

Quá trình điều kiện cổ điển được áp dụng để xây dựng thói quen mới. Chẳng hạn khi kết hợp tiếng chuông báo thức với hành động mặc quần áo, trẻ sẽ hình thành thói quen mặc đồ ngay sau khi nghe chuông.

Phương pháp này đã tạo ra phản ứng tự nhiên và thay đổi hành vi theo hướng tích cực. Nó thường được sử dụng để rèn luyện các thói quen tốt, loại bỏ các thói quen không lành mạnh. Những liên kết này được duy trì ngay cả khi kích thích ban đầu không còn xuất hiện.

2. Điều kiện hóa hoạt động

Điều kiện hóa hoạt động, một phương pháp học tập dựa trên việc kết nối hành vi với hậu quả. Nhà tâm lý học B.F. Skinner đã phát triển nó bằng cách dùng phần thưởng và hình phạt để thay đổi hành vi của động vật. Chẳng hạn, nếu một con chuột được thưởng thức ăn khi nhấn vào cần gạt thì nó sẽ tiếp tục lặp lại hành động đó.

Trong điều kiện hóa hoạt động, các phần thưởng và hình phạt được sử dụng để khuyến khích hoặc ngăn chặn hành vi. Nếu hành vi mong muốn xuất hiện, phần thưởng sẽ làm tăng khả năng hành vi đó được lặp lại. Ngược lại, hành vi không mong muốn có thể được giảm thông qua việc áp dụng hình phạt.

Phương pháp này rất phổ biến trong giáo dục và nuôi dạy con cái. Các bậc cha mẹ và giáo viên sử dụng phần thưởng như lời khen để khuyến khích trẻ thực hiện các hành vi tốt. Còn nếu mắc lỗi, hình phạt sẽ làm các bé hiểu được hậu quả và tránh lặp hành vi không mong muốn.

Ưu điểm – Nhược điểm của tâm lý học hành vi

Tâm lý học hành vi là lĩnh vực hấp dẫn, đặt trọng tâm vào việc nghiên cứu và điều chỉnh hành vi của con người thông qua các phương pháp thực nghiệm. Cách tiếp cận này mang lại nhiều ứng dụng hữu ích nhưng đồng thời cũng gặp phải những hạn chế nhất định.

Ưu điểm:

• Tập trung vào phương pháp thực nghiệm, đảm bảo kết quả nghiên cứu dựa trên dữ liệu quan sát được
• Ứng dụng đa dạng trong điều trị rối loạn hành vi, giáo dục, quản lý và huấn luyện
• Phân tích hệ thống về mối quan hệ giữa hành vi và môi trường, giúp xác định yếu tố tác động đến hành vi
• Đem lại hiệu quả trị liệu cho tình trạng tự kỷ và rối loạn hành vi thông qua phương pháp phân tích hành vi ứng dụng (ABA)

Nhược điểm:

• Thiếu xem xét về cảm xúc, suy nghĩ và động cơ bên trong
• Bỏ qua các yếu tố văn hóa và xã hội
• Xem hành vi con người và động vật giống nhau, khiến nhiều kết luận chưa thật sự thuyết phục
• Gò bó trong phương pháp học tập dựa trên phần thưởng và trừng phạt, chưa linh hoạt cho các điều kiện khác
• Bỏ qua yếu tố nhận thức và đạo đức trong nghiên cứu, làm hạn chế tính toàn diện của kết quả

Ví dụ tâm lý học hành vi

Những nghiên cứu nổi bật của Ivan Pavlov, B.F. Skinner và John Watson đã chỉ ra rằng hành vi con người và động vật được điều kiện hóa thông qua các phản ứng và phần thưởng. Những trải nghiệm này có khả năng định hình nhận thức và phản ứng của con người.

• Những chú chó của Pavlov: 

Thí nghiệm nổi tiếng của Ivan Pavlov với những chú chó đã phát hiện ra khái niệm phản xạ có điều kiện cổ điển. Ông nghiên cứu thấy ngay cả khi không có thức ăn, chó vẫn tiết nước bọt lúc thấy trợ lý trong áo khoác trắng. Như vậy chó đã liên tưởng giữa áo khoác và việc nhận thức ăn. Đây là ví dụ điển hình về việc hình thành phản xạ có điều kiện, khi một kích thích trung tính (áo khoác) kết hợp với một kích thích không thay đổi (thức ăn) để tạo ra phản ứng tự động.

• Điều kiện hóa với bồ câu của Skinner:

B.F. Skinner phát triển lý thuyết điều kiện hóa tác động qua thí nghiệm với chim bồ câu. Ông cho thấy hành vi được củng cố thông qua phần thưởng hoặc hình phạt. Ví dụ, chim bồ câu nhận được thức ăn mỗi khi thực hiện hành động mong muốn, chúng sẽ lặp lại hành vi đó nhiều lần. Các hình thức củng cố tích cực và tiêu cực cùng với hình phạt được dùng rộng rãi trong cuộc sống để điều chỉnh hành vi trong nhiều lĩnh vực.

• Thí nghiệm “Cậu bé Albert”:

Một nghiên cứu gây tranh cãi nhưng quan trọng trong tâm lý học hành vi là thí nghiệm của John Watson với cậu bé Albert. Albert lúc đầu không sợ chuột trắng, nhưng sau khi tiếng ồn lớn kết hợp với việc tiếp xúc với chuột, cậu bắt đầu sợ hãi khi nhìn thấy con vật này. Quan trọng hơn, cảm giác sợ hãi này lan ra các vật thể tương tự như chuột. Thí nghiệm này đã chứng minh cảm xúc con người được điều kiện hóa dù nghiên cứu gặp phải chỉ trích về đạo đức bởi nó tạo ra nỗi sợ hãi vô lý mà không có sự can thiệp để làm giảm cảm giác đó.

Ứng dụng tâm lý học hành vi trong thực tế

Nhờ việc áp dụng các nguyên tắc như điều kiện hóa cổ điển và điều kiện hóa hoạt động, các lĩnh vực như giáo dục, y tế, quản lý,…..  đã tận dụng được tâm lý học hành vi để đạt hiệu quả cao hơn.

1. Trong giáo dục

Tâm lý học hành vi có vai trò giúp giáo viên xây dựng phương pháp giảng dạy hiệu quả hơn. Việc áp dụng hệ thống thưởng phạt có thể khuyến khích học sinh học tập tích cực, đồng thời giúp duy trì kỷ luật và tập trung trong lớp học.

Ngoài ra, các phương pháp dạy học cá nhân hóa dựa trên phân tích hành vi giúp thầy cô đáp ứng tốt hơn nhu cầu học tập đa dạng của học sinh. Những biểu đồ khen thưởng và bảng danh dự là hình thức phổ biến để khuyến khích học sinh phát triển hành vi tích cực và kỹ năng học tập.

2. Trong điều trị tâm lý

Tâm lý học hành vi đã mở ra nhiều hướng điều trị mới, giúp giải quyết các vấn đề tâm lý thông qua tập trung vào thay đổi hành vi và tạo dựng thói quen lành mạnh.

• Điều trị rối loạn lo âu với liệu pháp phơi nhiễm giúp bệnh nhân đối mặt và giảm sợ hãi trong môi trường an toàn
• Giúp quản lý hành vi ở trẻ em, hỗ trợ cha mẹ cùng giáo viên củng cố hành vi tích cực cho con
• Điều trị các rối loạn hành vi, kiểm soát xung động với phương pháp đặt mục tiêu và phản hồi ngay lập tức
• Hỗ trợ bệnh nhân vượt qua chứng sợ hãi thông qua kỹ thuật xây dựng khả năng chịu đựng và môi trường giảm căng thẳng
• Điều trị rối loạn sử dụng chất bằng cách xác định tác nhân kích hoạt và thiết lập hậu quả tích cực cho hành vi được thay đổi
• Ứng dụng trong tâm lý thể thao, hỗ trợ vận động viên đặt mục tiêu và tăng thêm động lực
• Tăng sự gắn bó và tạo môi trường làm việc tích cực bằng cách củng cố hành động tốt trong tổ chức

3. Trong marketing

Nắm bắt tâm lý khách hàng là chìa khóa để tạo nên những chiến dịch quảng cáo thành công. Các nhà tiếp thị áp dụng nguyên tắc điều kiện hóa, liên kết sản phẩm với cảm xúc tích cực gồm niềm vui, sự thoải mái nhằm tạo ra nhu cầu mua sắm. Chương trình khuyến mãi, giảm giá hấp dẫn cũng là cách để kích thích khách hàng ra quyết định mua nhanh hơn.

Không chỉ thúc đẩy bán hàng, tâm lý học hành vi còn có tác dụng tạo ra thông điệp cộng đồng. Những quảng cáo về sức khỏe công cộng dùng hình ảnh và khẩu hiệu để khuyến khích thói quen lành mạnh và hạn chế hành vi không tốt. Điều này tạo ra môi trường mà người tiêu dùng cảm thấy hành vi tích cực trở thành tiêu chuẩn xã hội.

4. Xây dựng và phá vỡ thói quen

Thói quen là yếu tố quan trọng để định hình cuộc sống và tâm lý học hành vi chính là “chìa khóa” để hiểu rõ cách xây dựng, phá bỏ chúng. Từ sử dụng các kỹ thuật điều kiện hóa đến điều chỉnh nhu cầu chưa được đáp ứng, cá nhân có thể tạo ra thói quen tích cực hoặc loại bỏ những thói quen tiêu cực một cách hiệu quả.

Trong trường hợp đơn giản như cảm giác đói, tâm lý học hành vi giúp bản thân nhận ra hành vi tiêu cực chỉ là phản ứng cho nhu cầu sinh lý. Khi có giải pháp thay thế như giữ đồ ăn nhẹ bên mình là có thể ngăn chặn phản ứng không mong muốn.

Các phương pháp như liệu pháp nhận thức hành vi (CBT), liệu pháp tiếp xúc có thể hỗ trợ thay đổi hành vi hiệu quả. Các kỹ thuật này giúp xác định nguồn gốc hành vi, từ đó người trị liệu có thể hướng dẫn cách điều chỉnh để xây dựng cuộc sống tốt đẹp hơn.

5. Trong cuộc sống

Từ quản lý cảm xúc, xây dựng động lực cho đến kỹ năng giao tiếp, các nguyên tắc tâm lý hành vi đã dần trở thành mẹo nhỏ đầy thú vị để cuộc sống thêm phần dễ chịu.

• Khuyến khích ai đó thích mình bằng cách lắng nghe, khuyến khích đối phương kể về bản thân
• Dễ nhận ra ai đang quan tâm đến mình bằng cách thử ngáp, cười để xem người đó có phản ứng theo
• Muốn nhận được câu trả lời từ ai đó, hãy nhìn thẳng và duy trì ánh mắt để đối phương thấy áp lực và bắt đầu phản hồi
• Tận dụng năng lượng vào những ngày đầu tháng, đầu năm để lên kế hoạch cũng như bắt đầu dự định quan trọng
• Thời điểm buổi sáng và cuối ngày là lúc bộ não ghi nhớ hiệu quả nhất, rất lý tưởng để học tập hoặc ôn bài
• Giữa đám đông thử hét to sẽ giúp bản thân nhận ra người thích mình vì đối phương thường có khuynh hướng nhìn về phía bạn
• Đặt ra phần thưởng nho nhỏ cho bản thân sau mỗi thành quả đạt được để duy trì động lực trong công việc và học tập

6. Trong quản lý hành vi cá nhân và nghề nghiệp

Tâm lý học hành vi có thể quản lý hiệu quả cả cá nhân lẫn công việc. Các kỹ thuật như phần thưởng và kỷ luật nhẹ giúp nhà quản lý khuyến khích nhân viên làm việc tích cực và đạt được mục tiêu.

Trong quản lý nhân sự, áp dụng các nguyên tắc hành vi có thể cải thiện động lực và tinh thần của đội ngũ. Với việc thưởng cho nhân viên có thành tích tốt và điều chỉnh hành vi không mong muốn, doanh nghiệp có thể duy trì năng suất và sự hài lòng trong công việc.

Với sự phát triển của tâm lý học hành vi, các nhà khoa học không ngừng mở rộng hiểu biết để giúp các cá nhân tự điều chỉnh hành vi của mình và hỗ trợ trong việc giáo dục, điều trị tâm lý và xây dựng các mối quan hệ xã hội tốt đẹp hơn.

Có thể bạn quan tâm:

• Liệu pháp đi bộ và nói chuyện trong trị liệu tâm lý
• Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) trong trị liệu tâm lý
• Liệu pháp gia đình là gì? Ứng dụng trong trị liệu tâm lý

Nguồn tham khảo:

• https://www.betterhelp.com/advice/psychologists/what-is-behavioral-psychology-definition-and-applications/
• https://www.rula.com/blog/behavioral-psychology/
• https://www.mytherapist.com/advice/psychology/what-is-behavioral-psychology/