Tâm lý là gì? Bản chất của hiện tượng tâm lý người

Hiểu biết về tâm lý không chỉ giúp con người nhận ra bản thân mà còn tăng thêm kết nối với thế giới xung quanh. Nó không đứng yên mà luôn biến đổi theo thời gian và hoàn cảnh sống. Vì thế, việc nắm bắt và điều chỉnh tâm lý là điều quan trọng để duy trì sự cân bằng trong cuộc sống.

Tâm lý là gì?

Tâm lý là khía cạnh sâu bên trong mỗi con người bao gồm suy nghĩ, cảm xúc và hành vi. Nó ảnh hưởng trực tiếp đến cách cá nhân cảm nhận và phản ứng trước hoàn cảnh trong cuộc sống. Từ đó, tâm lý trở thành động lực cho mọi hành động và quyết định của con người.

Theo quan điểm của các nhà duy vật biện chứng, tâm lý là sự phản ánh của các yếu tố bên ngoài lên não bộ con người. Điều này thể hiện rõ qua phản ứng cá nhân trước môi trường và xã hội. Tâm lý vì thế không tách rời khỏi các biến đổi của đời sống xung quanh.

Trong đời sống thường ngày, mọi người dùng từ “tâm lý” để chỉ lòng người như thấu hiểu và đồng cảm. Tuy nhiên, tâm lý còn bao gồm nhiều khía cạnh hơn từ cảm giác, tư duy đến niềm tin và lý tưởng. Tất cả đều phản ánh sự phong phú và đa dạng của thế giới nội tâm.

Tâm lý con người không chỉ biểu hiện qua cảm xúc tức thời mà còn là hành vi trong từng hoàn cảnh. Khi đối diện với thử thách, nó sẽ phản ứng theo cách riêng chẳng hạn như lo lắng, rụt rè, quyết đoán,…. Việc làm chủ tâm lý sẽ giúp cá nhân đạt được cuộc sống cân bằng và ý nghĩa hơn.

Hiện tượng tâm lý là gì?

Hiện tượng tâm lý phản ánh thế giới xung quanh vào não bộ, từ đó tạo ra suy nghĩ cùng cảm xúc phong phú. Nhìn thấy người thân yêu, nghe một bản nhạc quen thuộc làm tâm trí ngay lập tức phản ứng bằng nhiều cảm xúc riêng biệt. Chính sự đa dạng của những biểu hiện này khiến cuộc sống thêm ý nghĩa, trọn vẹn.

Các nhà tâm lý học nhấn mạnh rằng hiện tượng tâm lý của con người không tách rời môi trường sống. Áp lực công việc, mối quan hệ xã hội, yếu tố di truyền đều có thể tác động đến tâm lý để rồi nó ảnh hưởng đến cách ta cảm nhận cũng như hành động. Tâm lý tích cực mang lại niềm vui, trong khi tiêu cực có thể dẫn đến nhiều rối loạn không đáng có.

Nhìn một bức ảnh kỷ niệm, con người có thể lập tức hồi tưởng lại cảm xúc và ký ức gắn liền với nó. Đây là biểu hiện rõ ràng của hiện tượng tâm lý khi não bộ chuyển hóa thông tin bên ngoài thành trải nghiệm nội tâm sống động. Tâm lý chính là cầu nối giữa thế giới bên ngoài và thế giới nội tâm của mỗi người.

Nguồn gốc của hiện tượng tâm lý

Tâm lý con người chủ yếu được hình thành thông qua giao tiếp và mối quan hệ xã hội. Khi ta sống và tiếp xúc với mọi người thì kinh nghiệm và văn hóa được tiếp thu dần dần. Chẳng hạn, trẻ nhỏ mới sinh không thể nói nhưng nhờ giao tiếp với gia đình và xã hội mà các bé học hỏi và phát triển nhận thức.

Nguồn gốc tâm lý cũng bắt nguồn từ lịch sử cá nhân và cộng đồng của mỗi người. Mỗi cá nhân không thể tách rời khỏi hoàn cảnh mà mình sống, nhưng cũng có đặc trưng riêng biệt trong tâm lý không bị “trói buộc” hoàn toàn bởi lịch sử. Định kiến xã hội có thể thay đổi và điều đó tạo ra sự khác biệt trong suy nghĩ, cảm xúc của từng thời kỳ.

Xã hội và lịch sử đã hình thành hiện tượng tâm lý. Những quy chuẩn xã hội, niềm tin và quan niệm văn hóa đều để lại dấu ấn sâu sắc trong cách con người suy nghĩ và ứng xử. Vì thế, muốn hiểu rõ tâm lý cần phải xem xét thời điểm lịch sử và xã hội mà mỗi cá nhân đang sống trong đó.

Các loại hiện tượng tâm lý

Các hiện tượng tâm lý được phân loại theo nhiều cách khác nhau, giúp cá nhân hiểu rõ hơn về bản chất và vai trò của chúng trong đời sống con người. Dưới đây là 3 cách phân loại chính:

1. Dựa vào thời gian tồn tại và vị trí trong nhân cách

Đầu tiên, quá trình tâm lý là những hiện tượng diễn ra trong thời gian ngắn, có mở đầu, diễn biến và kết thúc rõ ràng. Cụ thể:

• Quá trình nhận thức (cảm giác, tri giác, tư duy)
• Quá trình cảm xúc (cảm giác vui, buồn, giận dữ)
• Quá trình ý chí (quyết tâm thực hiện hành động)

Trạng thái tâm lý: Những hiện tượng này không có mở đầu và kết thúc rõ ràng. Chúng thường tồn tại cùng các quá trình tâm lý và làm nền tảng cho chúng.

• Trạng thái chú ý (gắn liền với quá trình nhận thức)
• Trạng thái căng thẳng (xuất hiện trong khi suy nghĩ hoặc ra quyết định)

Thuộc tính tâm lý: Là những đặc điểm tâm lý ổn định, lâu dài của một cá nhân.

• Xu hướng (mục tiêu, sở thích)
• Năng lực (khả năng học tập, sáng tạo)
• Tính cách (tính cách hòa đồng, mạnh mẽ)
• Khí chất (nóng nảy, điềm đạm)

2. Dựa vào chủ thể

Dựa vào chủ thể mang hiện tượng tâm lý, ta có thể phân chia thành 2 loại sau đây:

• Hiện tượng tâm lý cá nhân: Tồn tại trong mỗi cá nhân và phản ánh hiện thực qua hoạt động của người đó như thói quen, cảm xúc cá nhân.
• Hiện tượng tâm lý xã hội: Hình thành từ mối quan hệ giữa con người trong xã hội, phản ánh hành vi và niềm tin chung của nhóm như phong tục, dư luận, truyền thống.

3. Dựa vào mức độ tham gia của ý thức

Căn cứ vào mức độ tham gia của ý thức, ta có bốn loại hiện tượng tâm lý như sau:

• Hiện tượng tâm lý vô thức: Diễn ra mà không có sự kiểm soát của ý thức bao gồm các hiện tượng tự nhiên, bệnh lý như ảo giác, giấc mơ.
• Tiềm thức: Ban đầu là ý thức nhưng khi lặp lại nhiều lần nó sẽ trở thành phản xạ không còn sự tham gia rõ ràng của ý thức, chẳng hạn như thói quen hàng ngày.
• Hiện tượng tâm lý có ý thức: Xảy ra dưới sự kiểm soát của ý thức, bao gồm cảm giác, tư duy và các hoạt động có chủ ý.
• Siêu thức: Những hiện tượng vượt khỏi khả năng kiểm soát thông thường của ý thức như sáng tạo vượt trội.

4. Dựa vào biểu hiện

Khi xem xét từ góc độ biểu hiện, hiện tượng tâm lý thể hiện một cách trực tiếp trong hành vi và hoạt động sống hoặc được tích tụ và thể hiện thông qua các sản phẩm sáng tạo, trí tuệ. Điều này giúp làm rõ rằng tâm lý còn là những gì ta tạo ra và để lại dấu ấn trong xã hội.

• Hiện tượng tâm lý sống động: Là hiện tượng tâm lý được thể hiện ngay trong cuộc sống và hoạt động hàng ngày. Chúng gắn liền với tình huống cụ thể, dễ nhận thấy qua hành động, lời nói và phản ứng.
• Hiện tượng tâm lý tiềm tàng: Tích tụ và thể hiện qua các sản phẩm của tư duy và sáng tạo như tác phẩm nghệ thuật.

Bản chất của hiện tượng tâm lý người

Tâm lý con người là tấm gương phản chiếu của thế giới xung quanh lên não bộ – nơi tiếp nhận và xử lý mọi tác động bên ngoài. Não bộ giúp con người hình thành nhận thức và tạo nên các phản ứng, hành động tương tác lại với xã hội. Để hiểu rõ bản chất, cần đi sâu vào các hoạt động hàng ngày, hoàn cảnh sống của từng cá nhân bởi chính môi trường và xã hội đã tạo nên sắc thái riêng biệt cho tâm lý mỗi người.

Mỗi người đều có cách phản ánh sự việc theo “lăng kính” riêng của mình, vì tâm lý mang tính chủ thể sâu sắc. Tác động của hoàn cảnh sống, môi trường và cấu tạo não bộ khiến cá nhân có phản ứng khác nhau trước cùng một hiện tượng. Đây là lý do tại sao trước thay đổi trong cuộc sống, cảm xúc và suy nghĩ của mỗi người đều có sự khác biệt.

Tâm lý không chỉ phản ánh đời sống cá nhân mà còn gắn bó chặt chẽ với lịch sử và xã hội. Sự thay đổi trong xã hội, mối quan hệ đều ảnh hưởng đến tâm lý của con người. Từ hoạt động giao tiếp, sản xuất cho đến biến động lớn trong xã hội, tâm lý con người luôn là kết quả của quá trình phát triển và vận động không ngừng của thời đại.

Các loại phản ánh trong tâm lý người

Trong tâm lý con người, phản ánh là sự tiếp nhận và quá trình tái tạo hình ảnh cùng cảm nhận từ thế giới xung quanh. Quá trình này giúp mỗi cá nhân thích nghi với môi trường sống và còn tạo nên sắc thái tâm lý phong phú, đa chiều.

• Phản ánh cơ học: Diễn ra khi não bộ tiếp nhận và ghi nhớ hiện tượng cơ học từ cuộc sống xung quanh. Điều này giúp ta có cái nhìn cụ thể hơn về các sự kiện xã hội để tạo nên hình ảnh phản ánh trong nhận thức.
• Phản ánh vật lý: Thể hiện thông qua khả năng mô phỏng lại điều bản thân nhìn thấy hoặc tiếp xúc. Như khi nhìn vào gương, con người nhận ra hình ảnh của chính mình giống như sự mô phỏng trung thực của những thứ đang hiện diện.
• Phản ánh xã hội: Liên quan đến sự tác động của các mối quan hệ và biến đổi xã hội lên tâm lý con người. Chúng thay đổi sẽ để lại dấu ấn, thể hiện rõ nét trong hành vi và cảm xúc.

Chức năng của hiện tượng tâm lý người

Chức năng của hiện tượng tâm lý con người chính là chìa khóa cho sự phát triển và hòa nhập trong xã hội.

• Định hướng hoạt động con người: Nó tạo động lực để mỗi cá nhân xác định mục tiêu và cách thức thực hiện. Chẳng hạn khi mong muốn đạt được một vị trí trong công việc, tâm lý sẽ thôi thúc bản thân lên kế hoạch và thực hiện các bước cần thiết. Chính điều này giúp con người có ý chí tiến bộ và phát triển không ngừng.
• Điều khiển và kiểm soát hoạt động: Tâm lý theo dõi, nhắc nhở cá nhân nên và không nên làm gì để đạt được mục tiêu mong muốn. Chẳng hạn, trong quá trình làm việc tâm lý sẽ giúp bản thân tự đánh giá hiệu quả và thay đổi cách làm nếu cần.
• Điều chỉnh hoạt động: Tâm lý giúp con người điều chỉnh hoạt động sao cho phù hợp với hoàn cảnh thực tế. Gặp thay đổi, thách thức thì bản thân sẽ linh hoạt điều chỉnh để thích nghi. Nhờ vậy, mỗi người đều đảm bảo được sự ổn định và phát triển của bản thân trong đời sống.

Bản chất của hiện tượng tâm lý phản ánh rõ nét sự phức tạp trong cách con người nghĩ và cảm nhận. Vì vậy, học cách làm chủ và điều chỉnh tâm lý không chỉ giúp cải thiện cuộc sống cá nhân mà còn tạo nên một xã hội hòa hợp và phát triển.

Có thể bạn quan tâm:

• Tâm lý học hành vi là gì? Ví dụ và ứng dụng trong thực tế
• Liệu pháp gia đình là gì? Ứng dụng trong trị liệu tâm lý
• Tâm lý trị liệu là gì? Vai trò và các phương pháp hiện nay

Nguồn tham khảo:

• https://careerkarma.com/blog/human-psychology/
• https://aithor.com/essay-examples/the-exploration-of-human-nature-and-psychology-2